Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Өвөр Халх
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Батмөнх даян хаан, Боди Алаг хаан
Салбар, чиглэл түүх
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1490
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Баянмөнх болох жонон, эцэг Батмөнх Даян хаан. Эх нь Мандухай Сэцэн хатан. Ихэр нь Очирболд. Хүү нь Хургачи Хасар ноён. Ач нар нь Убаши үйзэн, Субухай дархан, Убан Буйма догшин, Сонин дайчин, Шууган зоригт хун баатар.

Алчуболд

Өвөр Халхын 5 отгийн ноёдын тулгар өвөг.

Алчуболд нь Батмөнх Даян хааны 5-р хүү бөгөөд Очирболдтой ихэр. Саган сэцэний “Эрдэнийн товч-д тэмдэглэснээр Алчуболд, Очирболд хоёр ихрийг төрөхийн өмнөхөн ойрадууд гэнэт довтолж, Мандухай хатан зугтаж яваад мориноос унажээ. Тэгэхэд нь Хонгирадын Эсэлэй тайбу, Хачины Жихуй дархан, Балгачины Баянбөх, Асудын Батболд нар түүнийг хамгаалан Баягудын Сайханы сайн хонгор морийг унуулж авч гарснаар Алчуболд, Очирболд хоёр эсэн мэнд төрсөн ажээ.

XVI зууны эхэн хагаст Батмөнх даян хаан харьяат улс иргэнээ хөвгүүддээ өмч болгон хуваахдаа 5-р хөвгүүн Алчуболд, хөвгүүн Гэрсэнз нарт Халх түмнийг бүрдүүлж байсан 12 отгийг хуваан өгчээ. Алчуболдод өмч болон очсон 5 отгийг сурвалж бичигт “өврийн таван отог”, “дотрын таван отог”, “таван отог халх”, “таван нутаг халх” гэх зэргээр тэмдэглэсэн байдаг. Энэхүү “таван отог халх” гэдэг нь Жарууд, Баарин, Хонгирад, Баяд, Үжээд (Үжрээд) эдгээр болно.

Алчуболдын хөвгүүн Хургачи Хасар ноёны таван хөвгүүн нь Өвөр Халхын 5 отгийг өмчлөн авчээ. Хургачи Хасарын хөвгүүн Убаши үйзэн Жаруудыг, Субухай дархан Баариныг, Убан Буйма догшин Хонгирадыг, Сонин дайчин Баяудыг, Шууган зоригт хун баатар Үжээдийг тус тус захирах болжээ.

Хожим нь “таван отог Халх” Манжид эзлэгдсэний дараа Жаруудыг 2 хошуу, Баариныг мөн 2 хошуу болгон Зуу удын чуулганд оруулжээ. Харин Хонгирад нь Баарин хошуунд хавсаргаж захирагдан, Баяд, Үжээдийн зарим нь Бээжин суух дотоод найман хошуунд багтаж, зарим нь Жарууд, Баарин гэх мэт бусад монгол хошуунд тарсан байна. Үүний хамтаар “таван отог Халх” гэсэн ойлголт үгүй болж, Халх гэвэл ерөнхийдөө “Халхын 7 хошуу”, түүнээс салбарласан отог, хошууг л заах болсон бололтой. (Ц.Цэрэндорж)

 

Ашигласан ном зохиол

Дарма гүүш, Алтан хүрдэн мянган хигээст, УБ., 2006

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч, УБ., 1961

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970

Цэрэндорж Ц., Ар, өвөр, гадаад, дотоод Монгол хэмээх нэрийн тухай // Нүүдэлчдийн өв судлал, №10, УБ., 2010


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол