Аругтай тайшийн тухай сурвалжийн мэдээ. (Эртний Монголын хаадын үндэсний их шар тууж , эх бичгийн цогц судалгаа хийсэн С.Чулуун, Ш.Цэрэндоо, УБ., 2011)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Өөдлөх
Хамаа бүхий үг Гүйличи, Буняшир, Адай хаан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Хэний хаанчлалын үед Гүйличи, Буняшир, Адай
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Хэнин ван
Хүйс эр
Нас барсан он, сар, өдөр 1434
Овог, аймаг Асуд
Албан тушаал тайш
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Хүү нь Алиман чинсан

Аругтай

XV зууны эхэн үед Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улсын Гүйличи, Буняшир, Адай 3 хааны үед тайш байсан улс төрийн зүтгэлтэн.

Аругтай (?-1434, 阿魯台) нь Асуд аймгийн хүн бөгөөд 1434 он хүртэл Буняшир, Адай нарыг их хаанаар өргөмжилж, өөрөө засгийн хэргийг атгаж байв.

Хятад сурвалжид тэмдэглэснээр Аругтай нь Гүйличи хааны үед чжиюань (知院)-ы алба хашиж байсан агаад 1408 онд Гүйличи хаан нас бармагц Аругтай Буняширийг хаан өргөмжилж, өөрөө тайш болжээ.

1409 онд Ойрадын довтолгоонд өртөж ялагдаад, Буняшир хаантай хамт Хэрлэн гол тийш зайлан суужээ. 1410 онд Буняширийн хамтаар Мин улсын 10 түмэн цэргийг бутцохьжээ. Гэвч мөн онд Мин улсын Юнлэ хаан довтлон ирсэн тул түүнээс зайлж Буняшираас салж зүүн зүгт дутаан гарчээ. Улмаар 1412 онд Буняшир Ойрадын Махаму-д алагджээ. Түүний хойно Аругтай Мин улсад агт морь өргөн барьсан агаад 1413 онд Мин улс Аругтайг Хэнин ван (和寧王) буюу Хархорумын ван өргөмжилж, эд эрдэнэс, артай торго зэргийг шагнажээ. Энэ нь монголчуудыг хооронд нь хагаралдуулах гэсэн Мин улсын бодлоготой холбоотой байв.

Аругтай Ойрадын Батула (Махаму) болон түүний хаан суулгасан Дэлбэг хаантай өрсөлдөн тэмцэлдэж байв. 1416 онд Аругтай тэднийг довтолж ялснаар хүч нөлөөгөө улам тэлжээ. Тэрээр Чингис хааны дүүгийн хойчис болох Адай-г хаан өргөмжилсөн боловч засгийн бодит эрх мэдэл түүний гарт байв. Гэвч Аругтай нь ойрадуудад хэдэнтээ ялагдаж, албат харьяатаа аван зүүн зүгт Урианхайн 3 харуулын зүг оджээ. Тэгээд Ляодунгийн хязгаарт нутаглан сууж байжээ. 1434 онд Тогтобухад ялагдан, Муна ууланд зайлан суусан боловч, удалгүй Тогоон тайшид хороогджээ.

Монгол сурвалжид Аругтай Ойрадын Батула, Эсэхү хаан нарт зарцлагдаж байсан хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч, УБ., 1961

동북아역사재단 편, 明史 外國傳 譯註, 2012 (солонгос хэлээр)

Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол