Чинтолгойн балгасын дэвсгэр зураг

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хятан хот
Хамаа бүхий үг Хар Бухын балгас, Зүүн хэрэм, Баруун хэрэм, Улаан хэрэм
Төрөл Хот суурин
Түүхэн эрин үе Хятаны үе
Он цаг НТ IX-XI зуун
Салбар Археологи

Чинтолгойн балгас

Хятаны үеийн хот суурингийн дурсгал.

Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт нутгийнхан “Чин толгой” гэдэг эртний хотын энэхүү туурь бий. Энд эртний гэрэлт хөшөөний суурь хоёр том чулуун мэлхий бий бөгөөд олдсон зарим дээврийн ваар нь кидан бичигтэй байжээ.

1890-ээд оны үед монголоор жуулчилж явсан Оросын жуулчин А.Позднеев Чинтолгойн балгасыг үзэж, түүний хэмжээ болон, хэлбэр хийцийн талаар товч мэдээллийг хэвлүүлсэн.

Энэ хотын туурь нь Улаанбаатар хотоос зүүн тийш 200 км зайд оршиа ба 1260 х 680 м хэмжээтэй, бараг зөв тэгш өнцөгт хэлбэртэй.

Хойноосоо урагш өмнө зүг сунаж тогтсон, тал бүрээс нь нар тусаж байхаар бодож барьсан зохиомжтой. Хэрмийг нь шороо дагтаршуулан барьжээ. Хэрмийн хойд талын шороон даланд 6, өмнөд талд 6, баруун, зүүн талын шороон даланд тус бүр 10 харуулын цамхаг байжээ. Тэднийг балгасны 4 өнцөг дээр байгаатай нь нийлүүлж тооцвол нийт 36 цонжтой. Шороон далангийн өндөр 3-5 метр, өргөн нь сууриараа 35 метр хүртэл хэмжээтэй. Хэрмийг гадуур нь тойруулсан шуудуутай байжээ. Хэрмийн гадна талын шуудууны далангийн өндөр 0.5 метр, харин шуудууны өргөн нь 3-4 метр юм. Энэ балгас нийт 5 хаалгатай. Үүнээс зүүн талд 2, баруун талд 2, харин нэг хаалга нь хэрмийн өмнөд хэсэгт байна. Бүх хаалганы гурван талыг нь хаасан шавар хэрэм босгосон нь Г хэлбэртэй. Хаалганы хэмжээ нь дунджаар 45 х 45 метр ажээ. Балгасыг дундуур нь зүүнээс баруун тийш хамарлаж татсан бас нэг далантай, түүгээр уг хэрэм хойд, өмнөд гэж 2 хуваагдана. Хойд талын хэрмийн баруун, зүүн хоёр талын чих бүхий хаалгыг холбосон гол гудамжтай. Гол гудамжны урт нь 640 метр, өргөн нь 28 метр. Балгасны урд хэсэг нь мөн баруун зүүн талдаа чих бүхий гулдан хаалгатай бөгөөд тэдгээр хаалгыг холбосон өргөн гудамтай. Энэ гудамнаас өмнөд хаалгыг чиглэсэн бас нэг гудам байжээ. Түүний урт нь 500 орчим метр, өргөн  нь 38 метр байна. Үүнээс гадна балгасны хойноос өмнө тийш нэвт гарсан урт гудамтай. Урт гол гудам болоод дотоод далан хоёрын огтлолцол дээр “П” хэлбэрийн бэхлэлт байгуулсан байна. Энэ нь хаалгыг хамгаалах зориулалттай байжээ. Балгасны дотор олон тооны янз бүрийн хэлбэр, хэмжээ, өндөртэй шороон овгорууд тааралдана. Тэдгээрийн гадаргуу дээр барилгын хэрэглэгдэхүүн, дээврийн болон сав суулганы ваарны хагархайнууд байна. Балгасны дотор буй хотгор гүдгэрүүд нь тусгай барилга, байгууламжууд бөгөөд эдгээр барилгын тууриуд нь тусгай далангуудаар бие биеэсээ тусгаарласан байжээ. Дээрх байгууламжуудын ихэнх нь балгасны хойд хэсэгт төвлөрч байсныг харуулна.

 Уг дурсгалын он цагийг IX-XI  зуун Хятаны үед холбогдуулан үздэг. (А.Энхтөр)

 

Ашигласан ном зохиол

Пэрлээ Х. Монгол Ард Улсын эрт, дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961, т. 56-57.

Пэрлээ Х. Хятан нар, тэдний монголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959, т. 84-86.

Пэрлээ Х. Чин толгойн балгаснаас олдсон бичигт ваар // Studia mongolica. Тom. I, Fasc. 5. УБ.,

            1959.

Очир А., Энхтөр А., Эрдэнэболд Л. Чин толгойн балгасны тухай // Nomadic studies. №8. УБ., 2004.

X
by AdChoices

Баяр Д. Чин толгойн балгас. Монгол нутаг дахь соёлын үл хөдлөх өвийн хадгалалт хамгаалалт. УБ., 2006, т. 190-191.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол