Архангай аймгийн Хотонт сумын нутаг Хангай уулын баруун бие Цагаан Сүмийн голын зүүн хөвөөнд энэ дурсгал оршино. Уйгурын нийслэл Хар балгасаас баруун урд зүгт 30 км байрлана. Энэ балгасыг анх XIX зууны үед В.В.Радлов илрүүлэн олсон. Оросын Эзэн Хааны Газарзүйн Нийгэмлэгээс томилон илгээсэн Д.А.Клеменц, В.В.Радлов нар судлан дэвсгэр зургийг нийтлэсэн байна.

Цагаан Сүмийн балгасаас авсан дээжийг Япон улсын Нийгата Их Сургуулийн лабораторид шинжлүүлэхэд хариу нь НТ 640-670 онд хамаарахаар гарсан байна. Хэрмийн ерөнхий зохиомж нь дөрвөлжин ба баруунаас зүүн зүг сунгаж барьсан хэрэм их хэрмийн гадна болон дотор тал гэсэн гурван хэсгээс бүрдэнэ. Хэрэм 5-6 м өндөртэй байх ба түүний гадуур тойруулан давхар хэрэм барьсан байна.

Давхар хэрмийн зүүн хананд хаалга гаргасан нь гадна хэрмийн хаалгатай нэг чиглэлд давхцсан байна. Их хэрмийн дотор талд төв дунд нь намхан хэрэм их хэрэм байх ба 100 х 80 м харьцаатай хэрэм байх бөгөөд хэрэм их хэрэм хоёрын хооронд залгуулан барьсан 12 хэсэг барилгын туурь байна. Эл намхан хэрмийн төв дундах барилга нь 60 х 30 м хэмжээтэй ба ихэд нурж суурь төдийхөн үлджээ. Гадна хэрэм өмнө талын догол бүхий хэрмийн нийт урт нь зүүнээс баруун тийш 410 м, хойноос урагш 250 м, баруун болон зүүн ханын урт 220 м, дээгүүрээ 2-4 м, сууриараа 18-12 м,  өндөр нь 1.2-1.15 м байна. Хэрмийн булан тус бүр 4, хойноо 3, баруун талдаа 2, өмнө талдаа 3 тус тус 12 харуулын цонжтой, цонж хоорондын зай харилцан адилгүй ба дундаж нь 60-75 м зайтай байна. Цонж хоорондын энэ зай нь нум сумны тусгалд тааруулсан зай бололтой харуулын цонжийн энэ хэлбэр нь хожмын нүүдэлчдийн төрт улсуудын барилга, хот байгуулалтад уламжлагдан үлдсэн байна. Нөгөө талаас өндөр хэрмийг довтолгооноос хамгаалах нуман хэлбэрийг үүсгэдэг байна. Хэрмийн гадна талаар болон дотор талаар уйгур хотуудад харагддаг суваг шуудуу байхгүй байна. Их хэрмийн хойд хана сууриараа 200 х 160 м. Дээгүүрээ хойд болон өмнөд ханын урт 160 м, баруун болон зүүн хана 120 м байна. Их хэрмийн хаалганы өргөн 16 м, хоёр талаасаа орсон хэрэм өөд гарах шатны ор болох налуу хэсэг тод ажиглагдаж байна. Их хэрмийн зүүн хойд болон зүүн ханын хэсэг, баруун ханын хэсэгт, зүүн урд хана, баруун ханын хэсэгт үелэн дэлдсэн шавар ханын бүтэц харагдана. Нэг үе нь 15-20 см зузаан шороо дагтаршуулан үелүүлж давхарласан, түүний дунд хавчуулсан модон оруулгын нүх тод мэдэгдэж байна.

Их хэрэм нь зүүн талдаа хаалганы 2, дөрвөн буландаа тус бүр 1, хойд талдаа 2, баруун талдаа 1, өмнө талдаа 2 нийт есөн цонжтой. Их хэрмийн суурь өргөн, дээш өндөр учраас цонжуудын хэлбэр тод мэдэгдэнэ. Ингэхдээ гадна талын цонжтой салаавчилсан байдлаар гаргасан нь харагдаж байна. Их хэрмийн цонж сууриараа 40 м, унжсан хамар хэсэг 28 м, дээгүүрээ 4-5 м.

Энэхүү Орхон голын хөндийд буй Уйгурын үед хамаарах хот сууринаас нилээд эртний шинжтэй, өвөрмөц зохион байгуулалтай цайз бол Цагаан Сүмийн балгас юм. Он цагийг VIII зууны үе буюу Уйгурын үед холбогдуулан үздэг. (А.Энхтөр)