Монгол улсын нутагт анх Хятаны археологийн талаар судлах ажлыг XIX зууны сүүлчээс эхэлжээ. 1870-аад онд Оросын эрдэмтэн А.Падерин одоогийн Монгол Улсын Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт буй Хар Бух балгасыг олж судалжээ. Үүний дараа В.В.Радлов, Н.М. Ядринцев нарын удирдсан судалгааны анги Орхон, Туул голын хөндий дэх эртний Уйгур, Хятан, монголчуудын олон хот суурины туурийг үзэж нэлээдийнх нь тодорхойлолт, дэвсгэр зургийг үйлдэж судалгааны эргэлтэд оруулсан байна.

Хятаны хот сууринг Орхон, Туулын сав дахь Хятаны хот суурин, Хэрлэн голын сав дахь Хятаны хот суурин хэмээн ерөнхий хоёр ангилж болохоор байна. Төвийн бүсийн хот сууринд Чинтолгойн балгас, Хар бухын балгас, Улаан хэрэм, Эмгэнтийн хэрэм зэрэг хот суурин орох бол Хэрлэн гол дагуу Зүүн, Баруун хэрэм, Хэрлэн Бар хот гэх мэт томоохон хотуудыг дурдаж болохоос гадна Хэрмэн дэрс, Улаан эрэг гэх мэт жижиг суурингууд 20 гаруй илрээд байна.

Монгол нутаг дахь Хятаны хот суурингийн талаар Хятаны төрийн түүх болох “Ляо-гийн түүх” 37 бүлэг, газар зүйн тэмдэглэлд хэд хэдэн мэдээ байдаг. Түүнээс хамгийн сонирхолтой мэдээ нь “Жэн жоу Жян Ань (түвшитгэх) цэрэгт хамаарагдана. Угтаа  эртний Кэ дүн хот. Тунхэ-гийн 22-р онд (1004 он) вангийн хатан өргөн мэдүүлж байгуулав. Ши Вэй, Юй Жүе (Ү Гү) нараас сэргийлэхийн тулд хязгаарын аймгийн 20.000 гаруй морьт цэргийг тариалуулж суулгав. Өөр газар дайн боловч энэ цэргийг шилжүүлж болохгүй. Бохай, зүрчин, хятад цөллөгдсөн иргэдээс 700 гаруй өрхийг Жэн, Фан, Вэй гурван жоу-д тараан суулгажээ” хэмээсэн Жэн жоу-г хэрхэн байгуулсан талаарх мэдээ юм.

Мөн Ляо улсын түүхэнд Хятаны сүүл үед буюу мөхөж Елюй Даши зугтаж ирэх үед Ляо улсын түүхэнд өнөөгийн Монгол улсын нутагт болж буй үйл явдалд өмнө нь огт тэмдэглэгдээгүй долоон жоу гэнэт гарч ирж буйг судлаачид тоу ся жоу-тай холбож тайлбарладаг бөгөөд тоу ся жоу тэр бүр түүхэнд тэмдэглэгдээгүй байдагтай холбоотой бололтой. Тоу ся жүн жоу头下军州-г орчуулвал шууд удирдлага доорх цэргийн тойрог гэсэн санааг илтгэх засаг захиргааны нэгж юм. Өмнө нь байгуулж байсан Жэн, Фан, Вэй, Жао гэх жоу-нууд дээрх Елюй Даши-г ирсэн мэдээнд огт дурдагдахгүй бөгөөд өөр долоон жоу байгаа нь нилээд сонин эдрээтэй асуулт болдог. Гэвч эдгээр долоон жоу байсан бол тэдний төвлөж байсан цайз илэрч олдох боломжтой билээ. Монгол орны нутагт одоогоор мэдэгдээд буй хотууд нь нэг их хэрэм түүнийг тойрсон жижиг гар урлал, газар тариалангийн суурингууд цогцоор 10 гаруй км тутамд байх бөгөөд шороон, их хэрэмт хотууд хоор хоорондоо холбоо бүхий хотуудын сүлжээ байсныг харж болохоор байна. Эдгээр хотуудын байрлал нь зүүнээс баруун тийш чиглэсэн байдалтай байгаа нь онцлог юм. Хятаны хот сууринг бас нэгэн ялгах гол онцлог нь бэхлэлтийн шинж чанартай давхар хаалга буюу сонор хаалга байдагт оршино. (А.Энхтөр)