Киданы эрх баригчид 911-1044 оны хооронд өнөөгийн ӨМӨЗО-ны Улаанхад аймгийн Зүүн Баарин хошуунд буй Дээд нийслэл болох Бор балгас, Харчинд байгаа дунд нийслэл Даймин балгас, Ляонинь мужийн Лоянь хотод байгаа зүүн нийслэл Ляо Янь Фу балгас, одоогийн Бээжин хот болох Өмнөд нийслэл Ю чжоу фу балгас, Шаньси мужийн Датун хотод байгаа баруун нийслэл Датун фу зэрэг таван нийслэл хот, Монгол улсын нутагт буй Хэрлэн барс, Улаанбалгас зэрэг 200 гаруй бэхлэлт цайз байгуулсан гэдэг.

Хятаны ноёлох ангийнхан болон дархчууд, гар урчууд гэх мэт хүмүүс нас барахад шарилыг хятаны уугуул нутаг руу зөөж нутагт нь оршоодог байжээ. Энэ талаар түүхэн сурвалжуудад: “... Хожуу Хангийн нэвтэрхий бичиг” (Zizhitongjian-Hou Han jiyi)-т Тайзун Елюй Дэгуан Лян (Liang HT 907-923 он) улсыг довтолж байх үеэр өвчин олж нас бармагц цогцсын хэнхдэгийг нээж их давс чихэж авчрав гэжээ. Мөн Сүн улсын Люй ба-гийн “Сул өдрийн тэмдэглэл” (Xiariji)-д Юань Юй (yuanyou) 7-р онд (НТ 1092 он) Елюй Хуа чжоуд (Huazhou) нас барахад хамар ам, арьснаас нь нөж, буртаг, усыг нь шавхан гаргаад сүүлд нь цагаан байван түрхэж хадгалав гэсэн байна.

Монгол улсад Хятаны булшийг анх 1940 онд Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Авдарын уул хавьд малтсан гэж үзэх таамаг байна. Учир нь тэрхүү булшнаас 1967 онд Хэнтий аймгийн Хэнтий сумын нутаг Төгсийн булгийн адаг орчимд буй 5 булшны 4-р булшнаас илэрсэнтэй адилавтар хийцтэй хуягны ялтас илэрчээ. Үүнээс хойш 1951 онд археологич Х.Пэрлээ Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын нутагт 4 булш малтан судалж “Сүн улсын үеийн булш”, “XI зууны үеийн булшны үлдэц” хэмээх эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж нийтлүүлсэн байдаг.

Гадаад зохион байгуулалтын хувьд Хятаны жирийн иргэдийн булшийг үйлдэхдээ хавтгай чулуугаар өрлөг хийж балбал болон хөшөө босгодог байна. Балбалын хувьд зүүн урагш цувуулан босгосон байдаг бол Түрэгийн үеийн дурсгалын балбалыг эгц зүүн тийш ерөнхийдөө цувуулан босгодог. Дотоод зохион байгуулалтын хувьд газарт дөрвөлжин хэлбэр гарган ухаж булшны нүх хийгээд мод, чулуугаар нүхний дотор талд өрж тэгш өнцөгт хэлбэр гаргах, эсвэл модон авс хийж хүнээ баруун хойд зүгт толгойг хандуулан тавиад чулуу, банз зэргээр таг хийж оршуулдаг байжээ.

Хятан булшинд нас барсан хүний толгойг ихэвчлэн баруун, баруун хойд зүгт хандуулан тавьдаг байсан. Мөн бөөнөөр нь оршуулах зан үйл бас бий. Булшнаас гадна хадны оршуулганд хүртэл 1-2 хүн нэг дор оршоосон байгаа нь нэг гэр бүлийн хүмүүс ойролцоо үед нас барахад хамтад нь буюу нэг дор оршуулдаг байсан байж болох юм.

Эрэгтэй хүний булшинд жижиг хутга, хуяг, зэв, эмэгтэй хүний булшинд гоёл чимэглэлийн гархи, ээмэг, ээрүүлийн чулуу зэргийг дагалдуулсан байдаг. Ихэнх булшинд шавар ваар, шүтлэгийн холбоотой хонх, бог малын шагай, нуруу, мөчний яс зэргийг нийтлэг дагалдуулдаг байна. Үнс, нүүрс илэрсэн булшинд адууг хойлоглон хоньчилж хэвтүүлэн оршуулсан байдаг. (А.Энхтөр)