Дорнод аймгийн Цагаан Овоо сумын нутаг Баруун Дөрөө нуурын зүүн урд Хэрлэн Барс хот оршино.

1953 онд тэнд хийсэн эртний судлалын хайгуу­лаар Хэрлэн Барс хотын хуучин үлдэгдэлтэй холбогдох хоёр хэрмийг ойролцоо нь илрүүлж олсон бөгөөд эл гурван хэрмийг хооронд нь сольж самуурахгүйн тулд судлаачид тусгайлан дугаарлаж, нутийнхны Барс хот гэж нэрлэдэг суварга бүхий их хэрэмт хотыг Барс хот-1 гэж бичиж тэмдэглэх болжээ.

Барс хот-1-ийн их хэрмийн хэмжээ нь хааш хаашаа 1600-1800 м, зузаан нь 4 м, өндөр нь 1.5-2 м. Хэрмийн дотор болон зүүн талд тав, долоон давхар хоёр суваргатай байжээ. Хэрмийн баруун өмнөд хэсэгт өндөр шороон довжоон дээр чулуугаар барьсан бага хэрмийн ор бий.Тэр бага хэрмийн дотор дөрвөн барилгын суурьтай бөгөөд энэхүү бага хэрмийн орчинд 5-6 м-ийн хэмээтэй дөрвөлжин барилгын ор арав гаруй байдаг.

1953-1955 онд археологич Х.Пэрлээ Барс-1 хотын хэрмийн доторхи дөрвөн барилга, бага хэрмийн орчин тойрны жижиг барилгын суурь, мөн шохой шатааж байсан зуухны ор зэргийг малтан шинжилж олон, том бурхны сэнтий, дээврийн хөх тоосгон ваар, том жижиг хэмжээний угалзтай, угалзгүй тоосго, шавар баримал, ур хийц сайтай бурхны үлдэгдэл, бурхны баримал чимэглэлийн хэсэг, жансагийн мал адгуусны дүрс, цац, сийлбэртэй мод, яс, төмөрлөг зүйл илрүүлэн олж уг барилга нь бурхан шүтээний газар байсан болохыг тогтоосон байна.

Хэрлэн Барс хотын хөх тоосгоор барьсан тав, долоон давхар хоёр суварга хийц маягийн хувьд Энэтхэгийн суварганы хэлбэртэй төстэй бөгөөд 1940-өөд он хүртэл хананд нь том бурхны зурагтай байжээ. Таван давхар суварга нь 1940-өөд онд нурж, долоон давхар суварга нь өнцөг булангаасаа нурсаар өдий хүрчээ.

1731 онд Монголоор явсан Хятадын жуулчин Гун Чжи-йо-гийн тэмдэглэлд Сэцэн хан аймгийн Далай Бэйсийн хошуунд Барс хот байна. Нэг нь долоон давхар, нөгөө нь таван давхар хоёр суваргатай, суварганы туурганд зурсан бурхны хөргүүд нь бүтэн хэвээрээ байна. Долоон давхар суваргын дотор модон хайрцаг дээр гурван цагийн бурхан, манзшир, самандбадра дөрвөн махранз зурмал хуйлмалаар хадгалагдан байхын зэрэгцээ сүмийн дэргэд уншиж болохтой 2-3 мөрөөс бусад ихэнх үсэг нь холтрон баларсан хятан улсын үеийн бололтой гэрэлт хөшөө бий гэж тэмдэг­лэжээ. Бас манж хэлнээс Дашням гүнгийн орчуулсан “Олон монгол аймгийн газрын ойллого”хэмээх түүхэн тэмдэглэлд Барс хотыг Хятан улсын “Дүн чэн”хотын үлдэц гэж бичсэн байдаг.

Барс хот-1-ээс малтлагаар илэрсэн олдвороос үзэ­хэд Хятан улсад буддын шашин их дэлгэрч, олон хү­рээ хийд байгуулсан ба олон мянган лам нартай байсан гэж Хятаны түүхийн сурвалж бичигт дурдсантай дүйдэг.

Хэрлэн Барс хотын малтлагаас олдсон олдво­руудын ихэнх нь бурхан шашны зүйл боловч чухамдаа жинхэнэ хот, цэргийн хуаран байжээ гэж үздэг бөгөөд Хятан улс эзэлсэн баруун хойд зүгийн аймаг угсаатны эсэргүүцлийг дарангуйлж, Хэрлэн голд гол төлөв нүүдэлчдээс дайчлан бүрэлдүүлсэн олон анги цэрэг суулгаж байсны нэг анги нь Барс хотын их хэрмэнд түр суурьшин сууж байсан гэж эрдэмтэд бас үздэг. 

Сүүлд БНХАУ-ын Соёлын Өвийн академи болон Монгол улсын Соёлын өвийн төв байгууллага хооронд Хэрлэн барс хотын цамхагийг бэхжүүлэх, хамгаалах чиглэлээр хамтран ажиллах тухай гэрээг тус тус байгуулснаар дурсгалыг сэргээн засварлах ажлыг 2014-2016 онд хийж гүйцэтгэсэн.

2014 оны 7 дугаар сард хйисэн малталт судалгаагаар цаас, үйсэн дээр бичигдсэн бичгийн дурсгал, даавуу, арьсан дээр хйисэн хийгдсэн бурханы зураг, дээврийн шавар ваар, бурхан шашны эд өлгийн зүйл, малын яс, шагай зэрэг тахил тайлгын эд зүйлс олджээ. Олдворуудыг Соёлын өвийн төвд сэргээн засварлан ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэн, Дорнод аймгийн музейд хүлээлгэн өгсөн.

 Он цагийг IX-XI  зуун буюу Хятаны үед холбогдуулан үздэг. (А.Энхтөр)