Уйгурын хаант улсын нийслэл Орду­балык гэдэг их хотын нуранхай Архангай  аймгийн  Хотонт сумын нутаг Орхоны хөндийд буй. Үүнийг нутгийн ардууд Хар балгас гэдэг. Хар балгасыг оросын эрдэмтэн Д.А.Клеменц, В.В.Радлов нар XIX зууны сүүлийн хагаст удаа дараа шинжилж улмаар эрдэм шинжилгээний тодор­хойлолт хийж нийтэлсэн бөгөөд 1933-1934 оны үед Д.Букенич, 1949 онд С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нар малтлага хийсэн байна.

Уйгур улсын нийслэл Хар балгас буюу эртний уйгур хэлээр Орду Балык хотын ор үлдэц эдүгээгийн манай улсын Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт Орхон, Жирмэнтэй хоёр голын бэлчирт байдаг. Үүнийг ХIX зууны сүүлч үед Оросын эрдэмтэн Д.А.Клеменц, В.В.Радлов нар удаа дараа шинжин эрдэм шинжилгээний талаар тодорхойлон бичиж нийтлүүлсэн юм. 1933-1934 онд Монгол улсын ШУХ-д ажиллаж байсан орос эрдэмтэн Д.Д.Букинич бага сага малтан судалж байжээ. 1949 онд С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нарын удирдсан Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан шинжилгээний анги хэсэгчлэн малтсан байна. Судалгааны байдлаас үзэхэд Хар балгас нь 25 км2 талбай эзэлсэн асар том хот байсан нь мэдэгддэг. Хотын талбай нь худалдаа, гар урлалын хэсэг, хааны орд харш, сүм дугана зэрэг хэсгүүдээс бүрдэж байв. Хааны орд нь тусгайлж барьсан бат цайзат хэрэмтэй, хойт урд хоёр талдаа тус бүр хоёр том хаалгатай байсан бөгөөд цэрэг дайны зорилгоор цайзны ханыг тойруулан олон цонж цамхаг барьсан байжээ. Хар балгасны цайзат хэрэм хэмжээгээр ихийн (600 x 600 м) дээр түүний хана туурга нь одоо нэлээд нурсан боловч арваад м өндөр, цайз нь 12 м, хэрмийн төвд байсан том цайз (хараат) одоо 14 м байна. Хэрмийн дээгүүр цамхагийн оромтой ба гурван талаасаа шуудуугаар хүрээлэгджээ.

Цайзат хэрмэнд Уйгурын хааны орд харш байсан нь малтлагын олдвороос мэдэгдэнэ. Хэрмийн дотор малтахад сайхан үзэмжит чимэглэлтэй ордны барилгын ор олдсон нь Хятадын Тан улсын (618-907) үед холбогдох зүйл байжээ. Түүнээс гадна хааны ордонд хамаарах бурхан шүтээнийг агуулж байсан бололтой хэрэм бүхий дугана сүм байсны ор олдсон. Үүний үүдэнд согд, хятад, орхон-енисейн бичигтэй гэрэлт хөшөөнүүд тавиастай байсан ба тэдгээр хөшөөг Уйгурын хаадад зориулан босгодог байжээ. Цайзат хэрмийг тойрон тусгай шороон цонж байсан ба цайзын гадаад буланд налуулан хийсэн тусгай цонжийг цэргийн зорилготой гэж үзсэн зүйл бий. Цайзат хэрмийн үүдэнд цэцэрлэг зугаалгын газар байсан бололтой. Хар балгасны баруун хойт, баруун хэсэгт худалдаа гар үйлдвэрийн хэрэм барилга олон байжээ. 1949 оны малтлагаар эндээс төмөрлөгөөр юм дархалж байсан баримт болох лав, хавтгай хүрэл, хүрэл хайлж байсны үлдэц олдсноос гадна 840 онд холбогдох хятад зоос олджээ.

Хар балгаснаас олддог уйгурын ваар сав нь янз бүрийн хэлбэр хэмжээ, зориулалт бүхий зүйл байжээ. Эдгээр бүх сав суулгыг хүрдэн оньсон дээр үйлдсэн, жигд сайн шатаалттай, сайтар хольж нягтруулсан саарал шавраар хийсэн ба хээтэй хээгүй янз бүрийн ваар сав байсан нь тус тусдаа өөр өөр зориулалттай юм. Эдгээр сав нь тусгай хэвээр дарж гаргасан хээтэй байдаг. Хөндлөн зураастай зэрэгцээ шугам, дарж гаргасан хонхортой хөндлөн зураас, ороолдож сүлжилдсэн болон дугуйрсан гэх мэтийн олон хэлбэрийн хээ байна. Эдгээр нь Дундад Азийн нутгаас олддог сав суулганы хээтэй ижил байдгийг Уйгурын соёлд согд нарын нөлөө оролцоо их байснаар тайлбарлаж болох юм.

Түүхэн сурвалжийн мэдээ ёсоор киргис нар Уйгар улсыг мөхөөн дараад Хар балгасыг ихэд эвдэн сүйтгэсэн гэдэг. Энэ их эвдрэлийн ор мөрийг одоо ч Хар балгасны байдлаас харж болно. Эдүгээ Хар балгасны зөвхөн хэрэмт хэсэг нь л бүтэн үлдэж, бусад хэсгүүд ихэд эвдрэн сүйдсэн ба ялангуяа баруун болон өмнөд хэсгийн хорооллууд Хархорины сангийн аж ахуйн тариан талбайд орж хагалагдан хотын соёлт давхарга ихээр эвдэрч сүйджээ.

Монгол-Германы “Орхон” Экспедици 2013-2015 онуудад Хар балгаст малтлага судалгаа явуулснаар Язгуурын таван бурханы ивээл дор Их Монгол улсын үүрд мөнх мандан бадарч байхын бэлгэдэл болсон сүмийн довжоо суурин дороос XIII зууны үед их хаадын аравнайлж хийсэн шүншигийг илрүүлэн олсон нь Монголын эртний түүхийн судалгаа, археологийн шинжлэх ухаанд гарсан нэгэн шинэ нээлт болсон юм. (А.Энхтөр)