Халаалтын зуух (Чинтолгой, Дашинчилэн сум, Булган аймаг )

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халаалтын зуух
Хамаа бүхий үг Хүннү, Түрэг, Уйгур, Хятан халаалтын зуух
Төрөл Хот суурин
Салбар Археологи

Ханзан халаалт

Ханзан халаалт – гэр сууцыг халаах, дулаан хадгалах зориулалттай нэгэн төрлийн зуух.

Ханзан халаалт гэдэг нь гэр сууцны дулааныг хадгалах нэгэн хэрэгслээс гадна нэгэн хэлбэрийн халуун ор юм. Ханзан халаалт нь гал түлэх зуух, утаа гүйх худаг, яндан зэргээс бүрдэнэ. Үүнийг тайлбар тольд “Байшин буюу гэрт хагас талыг эзлүүлэн суух, хэвтэхэд зориулж хийсэн хөмрөг, халуун ханз, ханзтай байшин, ханзан ширээ (намхан том ширээ) хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Ханзан халаалтын хамгийн анхны загвар нь Монгол улсад одоогоор Хүннүгийн Бороогийн суурингаас илэрсэн нүхэн гэрийн хана дагуух утаа гүйх нэг хоолой бүхий чулуун байгууламж болж байна.

Хүннүгийн үед анхны ханзан халаалт ашиглаж байсныг нотлохуйц мэдээ бол Хятадын Хан улсын жанжин Сү Ү (苏武) Хүннүд олзлогдон 19 жил мал маллахдаа умардын тал нутгийн өвлийн хахир хүйтэнийг дулаацуулдаг нэгэн халаах хэлбэрийн зүйл байсан талаар дурдсан нь Хан улсын сударт, газарт нүх ухаж галд дулаацдаг  “凿地为坎,置温火” гэсэн утгатай мэдээ бий. Дундад зууны үеийн хот суурингаас илэрч буй ханзан халаалт нь голдуу утаа гүйх гурван худагтай, чулуу болон тоосгоор үйлдэж байсан байна. Хэдийгээр ханзан халаалт нь хөгжлийнхээ явцад янз бүрээр хувирч байсан хэдий ч Түрэг, Уйгурын үед НТ VI зуунаас бараг бүрэн хөгжлийн түвшиндээ хүрсэн хэмээн үздэг.

Ханзан халаалт хэдийд анх хаана үүссэн талаар нилээд маргаантай байдаг байна. Учир нь эртнээс хойд Хятад, Япон, Солонгос зэрэг оронд мөн ханзан халаалт хэрэглэдэг байжээ. Харин судалгааны үр дүнд анх Умардын нүүдэлчдээс түүн дундаа Хянганы нуруу орчимын хагас нүүдэл хагас суурин иргэдээс анхны хэлбэрээ олж цаашид өөр өөрийн онцлогоор тархан хөгжсөн бололтой хэмээх дүгнэлтэнд хүрсэн байдаг. (А.Энхтөр)

Ашигласан ном зохиол

Очир А., Эрдэнэболд Л., Анхбаяр Б., Крадин Н.Н., Ивлиев Д.Л., Данилов С.В., Никитин Г., Батболд Г. Чинтолгой балгасны малтлага судалгаа // УБ., 2008.

Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь. Боть IV. УБ., 2008, х. 2441.

Төрбат Ц., Батсүх Д., Пуса Н., Рамзайер Д. Хүннүгийн үеийн Бороогийн сууринд хийсэн судалгаа // Талын их эзэнт гүрэн-Хүннү. Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгааны 10 жилийн ойн симпозиум. National Museum of Korea. Seoul, 2008, pp. 326-354.

Батболд Г., Хятаны ханзан халаалтын тухайд // Нүүдэлчдийн өв судлал. УБ., 2013. т.50-59汉书,卷五十四  李广苏建传第二十.

Очир А., Энхтөр А., Эрдэнэболд Л.. Хар бух балгас ба Туул голын сав дахь Хятаны үеийн хот, суурингууд. УБ., 2005. т. 137.

 

 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол