Энэ гэрэлт хөшөөг Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутаг Тэс голын эх буюу Өвөр булгийн Хөх толгой хэмээх газраас 1976 онд Монгол-Зөвлөлтийн түүх, соёлыг судлах хамтарсан экспедицийн А.Очир, С.Г.Кляшторный нарын ахалсан бичиг үсгийн дурсгал судлах хэсгийнхэн олсон. Анх Тэсийн гэрэлт хөшөө гэдэг нэрээр шинжлэх ухааны эргэлтэд оржээ.

Улаан цайвар өнгийн боржин чулуун эл гэрэлт хөшөөний гуравны нэг нь болох доод суурь хэсэг одоогоор олдоод байгаа бөгөөд бичээсийн 40-50 хувь нь үлэмж гэмтжээ. Хагархайн нийт урт нь 75 см,  өргөн нь 32 см, зузаан нь 22 см. Хөшөөний дөрвөн талд нийт хорин нэгэн мөр түрэг бичээстэй. Үсэг-зурлагын өндөр нь 3,5-5 см, гүн нь 3-4 мм.

Хөшөөний ерөнхий төрх, түүний үсэг-зурлагын хэв маяг нь Тариатын гэрэлт хөшөөний бичигтэй нэлээд төстэй. Дурсгалын үсэг-зурлагыг С.Харжуабай, М.Шинэ­хүү, С.Г.Кляшторный нар тайлан уншиж, М.Шинэхүү монгол хэлээр, С.Г.Кляшторный орос, англи хэлээр, С.Харжуабай казак хэлээр орчуулжээ.

Судалгаанаас үзвэл, хөшөөний 21 мөрөөс төгс утга санаа илэрхийлж буй дөнгөж 17 өгүүлбэр буй бөгөөд түүний гол агуулга нь 680-аад оноос 780-аад оныг хүртэлх үеийн түүхэн хэрэг явдлыг буюу Уйгурын хаант улсын эхэн ба мөхлийн үеийн түүх, мөн Түрэг улс 200 жил, Уйгур улс 100 жил, бүгд 300 жил Ашина овгийн улс оршин тогтсон тухай өгүүлсэн байна. Дурсгал түүхэн газар зүйн хувьд эртний Уйгур улсын оршин тогтнож байсан нутгийн баруун хойд хэсгээс олдсон агаад уг бичээст “...дорно дахиныг тохинуулан уйгур хаган суув”, “Тэнгэрт ... уйгур хаган суулаа, Ариун уйгур хан минь улсыг эзэгнэв” гэх мэтээр өгүүлж буй нь түүнийг Уйгурын үеийн дурсгал гэдгийг мөн нотолж  байна. Бичээсийн дотор нэг биш өгүүлэгдэх Өдүкэнч хаган хэмээгч нь 760-780-аад оны үед Уйгурын төрийг барьсан Идигань хааныг хэлж байгаа хэрэг бөгөөд тийм болохоор энэ дурсгал Идигань /Өдүкэнч/ хааны амьдарч байсан үетэй холбогдоно гэж үздэг. (А.Энхтөр)