Алтан титэм

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Билгэ хааны тахилгын онгон
Хамаа бүхий үг Билгэ хааны онгон ба гэрэлт хөшөө, Эртний түрэгийн язгууртны онгон
Төрөл Тахилгын байгууламж
Түүхэн эрин үе Түрэгийн үе
Он цаг НТ VIII зуун
Салбар Археологи

Билгэ хааны эрдэнэс

Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг дахь Түрэгийн Билгэ хааны тахилын онгоноос илэрсэн үнэт эрдэнэс

 

     2001 онд Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг Хөшөө Цайдамд орших Билгэ хааны цогцолбор дурсгалын тахилын том дөрвөлжин чулуу, шинээр олдсон хашлага чулуу хоёрын хоорондох талбайгаас 17 төрлийн 1878 ширхэг мөнгөн эдлэл, 20 төрлийн 78 ширхэг алтан эдлэл, 6 төрлийн 26 ширхэг эрдэнийн чулуу зэрэг зүйл олдсон байна. Дээрх олдвор нь 30 см зузаан 40х80 см талбайд  хоорондоо сул хөрс бараг байхгүй, дээр дээрээсээ зайгүй давхралдсан байдалтай байв. Эдгээр олдворыг үүрэг зориулалтаар нь судлаачид тахилын сав суулга, гоёл чимэглэлийн зүйл, бусад эд зүйл хэмээн ангилан авч үзсэн байна. Тахилын сав суулганы зүйлс дотор алт болон мөнгөн сав суулга 8 ширхэг гарчээ. Үүний дотор цөгцөн ёроолтой алтан аяга,  цүлхэн бөөртэй бүдүүн хүзүүтэй алтан сав, алтан дийз 2 ш,  алтан домбо, мөнгөн домбо, мөнгөн сав 2 ш, мөнгөн цом тус тус гарчээ. Гоёл чимэглэлийн зүйлс дотор хүн хэрэглэдэг зүйлс болох алтан титэм 1, бүсний алтан чимэглэл 3, бүсний үзүүрийн алтан чимэглэл 3, бүсний жижиг алтан арал 2, бүсний алтан арал, бүсний унжуургын алтан чимэглэл 8, алтан сүлбээр, алтан гархи 2, алтан ээмэг 2, нарийн алтан цагираг гэсэн нийт 24 ширхэг зүйл багтаж байна. 

     Алтан титэм нь цэцгэн хээ бүхий сууринаас дээш салбарласан таван дэлбээтэй. Магнай талын гол том дэлбээнд далавчаа дэлгэсэн махчин шувууг эгц урдаас нь дүрсэлж толгойг хоёр хадаасаар тогтоожээ. Уг шувуу нь тунгалаг ягаан өнгийн үнэт чулуу сүвлэсэн 4 см урт алтан утсыг махир хошуундаа зуусан байна. Энэ титэм нь 1958 оны малтлагаас илэрсэн Куль-Тегиний чулуун хөрөгийн толгойд дүрсэлсэн өмсгөлтэй төстэй байна. Куль-Тегиний титэм нь толгой ороосон таван хэсгээс бүрдэх ба өмнө талдаа  далавчаа дэвсэн шувууны товгор сийлмэл дүрстэй. Ийнхүү Билгэ хаан, түүний дүү Куль-Тегин нарын онгоноос ижил өмсгөл олдож байгаа нь Түрэгийн хаан угсааны сурвалжтан гарьд шувууны дүрс бүхий таван талт титэм өмсдөг заншилтай байсныг харуулж байна. Нөгөөтэйгүүр эртний нүүдэлчдийн шүтлэгийн заншлаар нас барсан хүний сүнс шувуу болж халин нисэж оддог хэмээн үздэгтэй ч холбон үзэж болох юм.

     Үүний зэрэгцээ тахилын сүмийн хаалга, тахилын ширээ зэргийг гоёж чимэглэж байсан бололтой цэцгэн дүрс бүхий алтан товруу 48, найман дэлбээт мөнгөн товруу 1822, сэнжтэй болон сэнжгүй тал бөмбөрцөг хэлбэртэй мөнгөн эдлэл 8, мөнгөөр ороосон төмөр бариул 2, бортого хэлбэртэй алтан эдлэл, голдоо дугуй нүх бүхий хавтгай мөнгөн эдлэл,  нугас бүхий хуудсан эдлэл, мөнгөн товруу эмжээртэй хуудсан эдлэл, мөнгөн эмжээртэй мөнгөн эдлэлийн хэсгүүд, гурвалжин ирмэгтэй эмжээрийн жижиг хэсэгтэй мөнгөн эдлэл, нугалж хумьсан мөнгөн эдлэл, хүрэл хадаас 304 ширхэг тус тус гарсан байна.

     Билгэ хааны тахилгын онгонд азтай тохиолдлоор үнэт эд зүйлс хадгалагдан үлдсэнийг тухайн үеийн Төв Азийн түүхийн нөхцөл байдал, цэрэг дайны үйл явдлын өрнөлттэй холбон үзэх нь зүйтэй болов уу. Бидний үзэж буйгаар Уйгурын цэрэг довтолж Түрэг улс мөхлийн ирмэгт тулсан хүнд үед хааны онгоныг хамгаалж, тайлгын зан үйлийг гүйцэтгэгч шадар хүмүүс нь дайсан ирэхээс өмнө амжин хааны онгоны үнэт зүйлсийг яаруу сандруу цуглуулж газрын хөрсөнд булсан нь дайсан довтолж онгоныг эвдэн нураах үед барилгын нурангид дарагдан үлдэж ийнхүү олон зууны уртыг туулан өнөөг хүртэл хадгалагдсан бололтой хэмээн судлаачид үздэг. (Ч.Амартүвшин)

Ашигласан ном зохиол

Баяр Д., Амартүвшин Ч., Энхтөр А., Гэрэлбадрах Ж. Билгэ хааны тахилгын онгоны судалгаа // Studia archeologica. Tom. XXI(I), Fasc.9.УБ.,2003, т. 75-84.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол