Мэлхий чулуун дээр суурилуулан босгосон цагаан чулуун гэрэлт хөшөө бүхий түрэг бичгийн эл томоохон дурсгал Архангай аймгийн Тариат сумын төвөөс баруун тийш Хойд Тэрхийн голын хойд биед Долоон модны амнаас олдсон. Анх олдох үед уг хөшөө газрын хөрснөөс дээш метр шахам цухуйсан, доошоо 20 см орчим сууж, шороонд булагдсан, дээд хэсэг нь хугарч унасан байжээ. Хөшөөний суурь мэлхий нь зүүн тийш харж байсан нь малтлагын үед мэдэгдсэн байна.

1956 онд археологич Ц.Доржсүрэн анх олж дараа нь 1970 онд ШУА-ийн Түүхийн Хүрээлэнгийн эртний судлалын шинжилгээний анги хөшөөний дээд хэсэг болох хоёр хугархайг мөн тэр орчмоос олсноор уг дурсгал бүрэн бүтэн болжээ. Гэрэлт хөшөөний гурван хугархайг нийлүүлвэл урт нь хоёр метр, өргөн нь 27-30 см, зузаан нь 20 см юм. Нийтдээ 30 мөр түрэг бичээстэй. Бичээсийг түрэг судлаач М.Шинэхүү эхэлж тайлан уншиж шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулсан бөгөөд дараа нь Б.Базылхан, С.Г.Кляшторный, Т.Текин нар судалжээ. Гэрэлт хөшөөний эхний бүтэн долоон мөр ба хэсэг бусаг болсон 8, 9 дүгээр мөрөнд “Тэнгэрт болгоогд­сон эл иргэнийг хураасан улсын мэргэн хаган нэрийг олсон, хатан нэрийг хэрхэн хүртсэн, дайн байлдаанд хүн зон олзлон авсан тухай яруу сайхан өгүүлээд, арван нэгдүгээр мөрөнд тэнгэр хан, түүний морин цэрэг Есөн татарын 17 бага сайд тонгра, сөнгүт, мянгатуудын тэгид тойд нараас гэрэлт хөшөөг бичүүлэхэд хан түүний торгон цэргийн ахлагч, эрэлхэг Атачик, ноён Чигши хоёр, бага тархан гурван зуун торгон цэргийн хамт зогссон тухай, 12,13 дугаар мөрөнд Тэнгэрийн хан түүний хөвгүүдийн захиран суусан өрнө, дорно жигүүрийн мэргэн их ябгу, чад /шад/, хутагт сайдууд, шадар дотно жанжид, өвгөс буурал, өдий төдий хүмүүс энэ бичгийг бүтээхэд оролцсоныг хүүрнэнэ. 16-28 дугаар мөрний бичээ­сүүдийн ихэнх нь өөрөөр хэлбэл, хөшөөний гуравдугаар хугархайд үлдсэн мөрийн бичээсээс бусад нь ихээхэн ховхорч арилсан тул дурдсан мөр бүхний утга санаа нь хагас дутуу хэсэг бусаг гарч байна. Сүүлийн 29, 30 дугаар мөрөнд нэлээд бүрэн бүтэн утга санаа гарна. Хөшөөний бичээсийг бүхэлд нь хураангуйлан авч үзвэл, Торян гэгч тэнгэрт болгоогдсон улсыг хураасны тул хаан, эхнэр нь хатны нэрийг олж, улмаар орд өргөөгөө сүндэрлүүлэн босгож, төр улсаа цогцлон байгуулсны билэг тэмдэг болгон, гэрэлт хөшөө босгож, дөрвөн зүгээс нөмрөх дайсны аюулыг номхотгон, улс орноо төвхнүүлж, засаг төрөө батжуулан, орд өргөөний мэргэн зөвлөх, шадар туслагч сайд, дархан ноёд түшмэд, цэргийн жанжид, Телис, Тардушийн ябгу шад болон цэргийг эмхлэн зохион байгуулсан зэргийг өгүүлээд, эл дурсгалыг үйлдсэн ёс горим, Түрэг, Уйгур улсын алдар сүр мандсан Өтүкэн уулын дунд орших Сөнгуз түмний тахилгат нутаг Ыдук Башканы өвдөгт орд өргөөгөө босгосон тухай өгүүлнэ. Тариатын гэрэлт хөшөө бол Төв Азид төр улсаа байгуулж асан Түрэг, Уйгурын хаант улсын болоод нүүдэлчдийн түүх, хэл, соёл, ёс заншлыг судлахад чухал ач холбогдолтой эх хэрэглэгдэхүүний нэг болно. Энэ дурсгал өдгөө ШУА-ийн Түүхийн Хүрээлэнгийн эртний судлалын санд хадгалагдаж байна. (А.Энхтөр)