Тоньюкукын гэрэлт хөшөө

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Куль-Тегины онгон, гэрэлт хөшөө, Билгэ хааны онгон ба гэрэлт хөшөө, Их Хөшөөт-Кульчурын гэрэлт хөшөө, Гэрэлт хөшөө, Бугатын бичээс, Хөл Асгатын дурсгал, Тариатын гэрэлт хөшөө, Эртний түрэгийн язгууртны онгон, Эртний Түрэгийн бичгийн дурсгал
Төрөл Тахилгын байгууламж, Хөшөө дурсгал
Түүхэн эрин үе Түрэгийн үе
Он цаг НТ VIII зуун
Салбар Археологи

Тоньюкукын онгон ба гэрэлт хөшөө

Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт орших Мэргэн сайд Тоньюукукын тахилын онгон, гэрэлт хөшөө

      Эртний Түрэгийн хаант улсын гурван хааны зөвлөх байсан мэргэн сайд Тоньюкукт зориулан босгосон нэгэн дурсгал Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Баянцогт уулын баруун хойно оршино. 
     Тоньюкукийн бунхант булш дурсгал нь Түрэгийн язгууртны нэрд гарсан иж бүрэн дурсгалын нэг бөгөөд түүнд багтах гэрэлт хөшөөний Орхон, Енисейн бичээс дэлхийд нэрд гарсан цөөн тооны бичиг дурсгалын нэгд тооцогддог. Гэрэлт хөшөө нь хоёр чулуун дээр нийт найман талд нь 62 мөр бичсэн бичээстэй бөгөөд тухайн үеийн Түрэгийн нийгмийн байдлыг Тоньюкукийн намтартай холбогдуулан бичсэн агуулгатай юм. 
    1957 онд доктор Н.Сэр-Оджав Тоньюкукийн бунхант булшийг нэлээд өргөн хүрээтэй малтан шинжлэх ажлыг удирдан зохион байгуулжээ. Малтлагаар хөх тоосгыг нэг эгнээгээр өрж хийсэн ханатай барилгын нуранги гарсан бөгөөд шалыг тэг дөрвөлжин хөх тоосгоор өрж зассан, барилгын дээврийг шатаасан хөх саарал өнгийн ваараар хучиж, ханын гадна талыг хар, улаан, цагаан шаргал, зосон улаан зэрэг хурц өнгийн будгаар будсаныг илрүүлсэн. Мөн шар хуваар хийсэн сувс, хөх хээтэй шаазангийн хагархай, болхидуу хийцтэй том шавар ваарын хагархай, хонины шилбэ, чөмөгний яс, засаж хэрчээс татсан бог малын бугалга яс зэрэг зүйлс олноор олдсон. Тэндээс олдсон ваар савны ихэнх нь дэрэвгэр амсартай, хавтгай ёроолтой, цар маягтай байжээ. Барилгын шал дундаас нөмрөг, тосуур ваарын захыг нийлүүлэн нааж цувруулан тавьсан усан хоолой гарсан байна. Барилгын чимэглэлээс баганын толгойд нааж чимж шавраар хийсэн өтгөн хөмсөгтэй, том бүлтгэр нүдтэй, хурц соёотой, сартгар хамартай нүүрэн чимэг зэрэгтээ хоёр ба гурван гүвгэр татаж  хийсэн шавар чимэг, мөн товойлгож гаргасан давхар дөрвөлжин зоосон хээтэй нүүр ваар зэрэг олон сонирхолтой олдворууд гарчээ. (Ч.Амартүвшин)

 

Ашигласан ном зохиол

Айдаров Г. Язык  памятников древнетюркской письменности VIII века. Алма-Ата, 1971, т. 319-332

Амар А. Монголын товч түүх. УБ., 1989,т. 62-66.

Болд Л. БНМАУ-ын нутаг дахь хадны бичээс. УБ., 1994,т. 100-106

Ринчен Б. Монгол нутаг дахь хадны бичээс, гэрэлт хөшөөний зүйл. УБ., 1968,т. 45-52

Сэр-Оджав Н. Эртний Түрэгүүд /VI-VIII/. УБ., 1971.

RadloffW. Die inschrift des Tonyukuk. Die Altturkischen. Zweite Folge. 1899, pl-27.

Ramsdedt G.I., Grano J., und Pentti Altо, Materialien zu den altturkischen Inschriften der Mongolei Memories de la Sasiete Finno-Ougrienne. Helsinki, 1958,р. 13-49.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол