Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг, Цайдам нуурын баруун урд Куль-Тегины онгон бий. Энэхүү тахилгын онгоныг 1889 оноос судалж эхлэсэн бөгөөд 1958 онд Монгол-Чехословакийн шинжилгээний анги өргөн хэмжээний малтлага судалгаа хийсэн байна.

     Уг тахилын онгон нь гонзгой дөрвөлжин хэлбэрийн шороон хэрэм, түүний гадуур татсан усан сувгаар хүрээлүүлж 67х29 м хэмжээтэй тэгш талбайд байгуулсан нь урт тэнхлэгээрээ өргөргийн дагуу чиглэлтэй юм. Хэрмийн зузаан 1 м, тойрсон шуудууны гүн 2 м байжээ. Хэрмийн зүүн хэсэгт орох хаалга байсан ба хаалганы хоёр хатавчинд хоёр чулуун хонины дүрсийг өөд өөдөөс нь харуулан тавьсан байжээ. Хаалганаас дотогш 8 м орчим зайд үзэмжтэй сайхан цоолборлож хийсэн яст мэлхийн нуруунд түрэгийн руни болон нангиад бичээст сүрлэг том гэрэлт хөшөөг суурилуулан босгосон байжээ. Анх мэлхий чулуун дээр нүүрэн талыг нь наран ургах зүг харуулан босгож байжээ. Энэ хөшөөг Түрэгийн хаган Билгэ өөрийн төрсөн дүү Куль-Тегины гэгээн дурсгалд зориулан босгуулж, Иолуг Тегин хорь хоногт багтаан ухаж сийлсэн гэдэг. Тан улсын хаан Минь-Хуан элч зарж гашуудлын үг илгээснийг хөшөөний ар талд бас сийлжээ. Энэхүү бичигт хөшөөнөөс хэрэмт талбайн төв дундах тахилын сүмийг хүртлэх зайд шадар түшмэл, зардсан нарын чулуун хөрөг дүрсийг хоёр эгнээгээр зэрэглэн босгосон байжээ.

     Тахилын сүмийг шавар дагтаршуулж үйлдсэн, орчны гадаргаас 1 м орчим өндөр дөрвөлжин тавцан дээр барьсан бөгөөд үүний эргэн тойрон хэрмийн доторхи талбайг дөрвөлжин хөх тоосгоор нэлд нь шалласан байжээ. Сүмийн хэмжээ 10 х10 м бөгөөд арван зургаан модон багана суурилуулж байсан дөрвөлжин суурь чулуунууд хадгалагдан үлдсэн байдаг. Сүмийн дотор талд малтаж үзэхэд хөх өнгийн гантиг чулуугаар урласан Куль-Тегин ноёнд зориулан хийсэн хөшөөнийх нь хугархай толгой, мөн түүний хатны дүрсний нүүрний тал хэсэг олдсон байна.

     Кул-Тегинд зориулан босгосон энэхүү гэрэлт хөшөө нь ур хийц гаргуун, жигд сийлсэн бичээст энэ хөшөөний оройг эвхэрсэн хоёр луугаар чимж, бичээсийг голлуулан Ашина овгийн тамга болох янгирын дүрс сийлжээ. Хөшөөний өндөр нь 3,33 м, өргөн 1,32, зузаан 0,46 м. Гурван талдаа нийт 68 мөр, арван мянга орчим үсэг-зурлага бүхий түрэг бичээстэй, 1-13 мөрийг бага, 14-68 мөрийг их бичээс гэж судлаачид нэрлэж заншсан.

    Бичээст анх түрэгүүд төр улсаа байгуулснаас эхлэн VIII зууны эхэн хагас хүртлэх түүхэн үйл явдал хийгээд Кул-Тегин 16 настайгаасаа төрийн хэрэгт оролцож аль овог аймаг, улс гүрнийг дайлан эзэлсэн, хэрхэн тулалдсан, ямар зүсмийн морь унаж явсан зэргийг өгүүлэхийн хамт улсынхаа төлөө шөнө үл унтан, өдөр сул үл суун улсыг бататган хаан төрийг тэтгэсэн, тэнгэр ивээж өлзий хутаг соёрхсоны ачаар мөхөхөд хүрсэн улсаа өргөн тэнхрүүлж нүцгэнийг хувцастай, ядуусыг баян, өнчнийг өнөр болгосныг хийгээд тойготныг сөгдүүлж, толгойтныг бөхийлгөж наран мандах зүүн зүгээс наран шингэх баруун зүг хүртэлх уудам газар нутгийн ардыг захиран дээр ахуй тэнгэрээс дарах, доор ахуй газраас цөмрөх аюулгүй хотол болгон дөрвөн зүгийн улсыг хүчээр номхотгосныг өгүүлжээ. (Ч.Амартүвшин)