Баруун хэрэм дэвсгэр зураг (Мөрөн сум, Хөвсгөл аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хятаны хот
Хамаа бүхий үг Хар Бухын балгас, Чин толгойн балгас, Хэрлэн Барс, Талын хэрэм, Цагаан дэнжийн балгас
Төрөл Хот суурин
Түүхэн эрин үе Хятаны үе
Он цаг НТ IX-XI зуун
Салбар Археологи

Зүүн, Баруун хэрэм

Хятаны үеийн хот суурингийн дурсгал.

Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутагт Зүүн, Баруун хэмээх зэрэгцээ хоёр хэрэм байдгийг археологич Х.Пэрлээ 1952-1953 оны хооронд малтан шинжилжээ. 

Зүүн хэрэм. Зүүн хэрмийн хэмжээ, өмнө тал 420 м, баруун тал 502 м, хойт тал 510 м, зүүн тал 507 м. Баруун болон урд талдаа нэг, хойд болон зүүн талдаа тус бүр хоёр хаалга бүхий шороо дагтаршуулж хийсэн, гадуураа усан татаал шуудуу бүхий хэрэмтэй байжээ. Хэрлэн голоос ус татаж байсан шуудууны ор өмнө талд нь мэдэгддэг. Хэрмийн дээр болон дөрвөн буланд нийтдээ 28 харуулын цонж байсан байна. Хэрмийн одоогийн өндөр нь 1,5-2 м. өргөн нь 4-6 м. Хэрмийн өмнөд ба зүүн далдавчтай хаалгуудаас эхэлж төв дунд хүртэл үргэлжилсэн, хоёр талаараа хэрэмтэй, хоёр өргөн чөлөө гудамж байжээ.

Хэрмийн дотуур хэсэг барилгын ор туурь мэдэгддэгийн заримыг тусгай өндөр довжоон дээр барьсан байжээ. Эндхийн барилгыг барьсан байдал, орсон хэрэглэгдэхүүнээр нь хэд хувааж болно. Үүнд:

Тусгай бяцхан хэрэмтэй, хөх тоосгон дээвэртэй барилгууд
Тусгай хэрэмгүй, дээврийг нь ваарласан барилгууд
Хэрэмгүй, дээврийн вааргүй барилгууд
Эндхийн барилгуудыг ханз хэрэглэн халаадаг байжээ. Нутгийн байгалийн нөхцөлд тохируулан аргал голдуу түлдэг, ур дарх хийдэг газарт илч сайтай залуу мод, битүү шатаасан хусны нүүрс хэрэглэж байжээ.

Малтлагаас үзэхэд энд ваар сав, төмөр эдлэл, барилгын хэрэглэгдэхүүн хийдэг хэдэн төрлийн үйлдвэр байсны хамгийн их хэмжээтэй нь ваар савны үйлдвэр юм. Зүүн хэрмийн гол аж ахуй нь мал, тариалан хоёр байжээ. Малтлагаас малын яс их гарсан ба хонь үхрийнх олон, адуу тэмээнийх цөөвтөр байжээ. Гар тээрэм, үр тариа хадгалах том шавар ваарны үлдэц, тарианы чулуун уур, нүдүүр, анжисны төмөр хошууны хугархай, тариа цайруулах ингийн төмөр цөн, монгол аму будааны үлдвэр зэрэг зүйл гарсан байна. Мөн 1020-1031 оны хооронд цутгасан тайпин гэсэн хятад бичигтэй Хятан улсын хүрэл зоос олдсон нь тус хэрмийн он цагийг тогтооход чухал ач холбогдолтой олдвор болжээ. Иймээс хэрмийн холбогдох он цагийг Хятаны үе IX-XI  зуунд холбогдуулан үздэг. Археологич Х.Пэрлээ 1952-1953 оны хооронд Зүүн хэрэмд 10 гаруй бага хэмжээний малтлага хийж хотын өмнөд хэсэгт ноёлох ангийнхан, хойд хэсэг дэх нүүдлийн маягтай сууцнуудад хамжлага сууж байсан хэмээн тодорхойлжээ.

Баруун хэрэм. Зүүн хэрмээс баруун тийш 2 км зайд Баруун хэрэм оршдог. Хэрмийн урд тал нь 826 м, баруун тал 803 м, хойт тал 825 м, зүүн тал 862 м урттай, одоогоор хэрмийн ханын зузаан 7-12 м, өндөр1,5-3 м байна. Өмнөө хоёр, зүүн талдаа гурав, баруун ба хойт талдаа тус бүр нэжгээд хаалгатай байжээ. Хэрмийн дээр болон булангуудад цонж байсны үлдэгдэл овгорууд бий. Гадуураа мөн усан сувагтай. Үүнийг дундуур нь хэрмээр тасалж, заримд нь барилга байшин барьсан, зарим нь огт хоосон байжээ. Энэ хэрмийг Зүүн хэрмийн аж ахуйн газар, өөрөөр хэлбэл, одоо хоосон байгаа газруудад хүнсний ногоо тарьж, барилгатай хэсгүүдэд аму будаа агуулан байсан гэж судлаачид үзэж байна. Энэхүү хэрмийг судлаачид, 1012, 1015 оны үед Хэрлэнгийн дээд биеэр нутаглах аймгууд Хятан улсын эсрэг босч тэмцсэнийг кидан нар цэрэглэн дарж амьд үлдэгсдийг Хэрлэн голын эхэнд хоёр хот барьж суулгасан гэх мэдээтэй харьцуулан нягталж үүнийг мөн гэж үзсэн байна. (А.Энхтөр)

 

Ашигласан ном зохиол

Пэрлээ Х. Зүүн хэрэм гэдэг эвдэрхий хотыг 1953 онд нэмэн малтсан нь // Бүтээлийн чуулган Боть III. УБ., 2013, т. 106.

Товхиц. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэл. УБ., 1957.

Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я. Хятаны үе // Монголын археологи. УБ., 2002, т. 114.

X
by AdChoices

Пэрлээ Х. Хятан улсын хоёр бэхлэлтийн (хот) үлдэгдэл (X-XI зуун) // Бүтээлийн чуулган. Боть III. УБ., 2012, т. 224-229.

Батболд Г. Монгол нутаг дахь Хятаны хот суурингийн судалгааны асуудалд // БНХАУ-ын Гирин их сургуулийн магистрын ажил. Чанчунь хот, 2012.

 

 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол