Түрэг хүн чулуу

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Куль-Тегины онгон, гэрэлт хөшөө, Билгэ хааны онгон ба гэрэлт хөшөө, Тоньюкукын онгон ба гэрэлт хөшөө, Их Хөшөөт-Кульчурын гэрэлт хөшөө, Гэрэлт хөшөө, Бугатын бичээс, Хөл Асгатын дурсгал, Тариатын гэрэлт хөшөө, Зэл чулуу, Эртний Түрэгийн язгууртны онгон, Эртний Түрэгийн бичгийн дурсгал, Даян баатрын чулуун хөрөг, Хар Ямаатын хүн чулуу
Төрөл Хөшөө дурсгал
Түүхэн эрин үе Түрэгийн үе
Он цаг НТ VI-VIII зуун
Салбар Археологи

Эртний Түрэгийн хүн чулуу

Түрэгийн үед холбогдох хөрөг дүрс бүхий хөшөө чулуу

     Түрэгийн тайлгын онгоны нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох хүн чулуун хөшөө нь тухайн үеийн хүмүүсийн төрх байдал, хувцас өмсгөл, эд хэрэглэл, гоёл чимэг, зэр зэвсгийн төрөл зүйл, тэдгээрийн онцлог зэргийг сэргээн тодруулж судлахад онцгой ач холбогдолтой эх сурвалж баримт төдийгүй тэр үеийн дүрслэх урлагийн хөгжил, гоо сайхны үзлийн хэмжээ төвшинг илтгэн харуулдаг байна. Энэхүү дурсгал нь чухам хэнийг дүрсэлсэн байж болох талаар судлаачдын дунд хоёр зөрүүтэй хоёр санал байдаг. Зарим судлаачид тухайн баатар эрийн амьддаа алж устгасан хамгийн хүчит дайсныг нь дүрсэлсэн хөшөө хэмээн тайлбарладаг бол ихэнхи эрдэмтэд хүн чулуун хөшөө нь дурсгалыг нь мөнхжүүлж байгаа тэрхүү нас барсан баатрын өөрийнх нь хөрөг дүрс юм хэмээн үздэг. 
     Хүн чулуу нь загвар зохиомж хийгээд бүтээсэн ур чадварын хувьд харилцан адилгүй байдаг. Зарим хүн чулууг үйлдэхдээ ердийн хавтгай чулуунд хүний нүүр, бие эрхтэн болон эд юмсыг тойм төдий хонхойлгон сийлж  гаргасан байна. Ийм хүн чулуу ихэвчлэн “эгэл жирийн” хэмээх багахан байгууламжийн бүрэлдэхүүнд байдаг. Тэгвэл, хаад язгууртны дурсгалд зориулсан нарийн зохион байгуулалттай, сүрлэг том тахилын онгоны бүрэлдэхүүнд оруулж тавьсан хүн чулууд нь тун уран нарийн, бодит дүрслэлтэй, эзэлхүүнт баримлын байдлаар урлан хийсэн байдгаараа ялгардаг.
      Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөнд малгай, гэзэг үс, дээл, бүс, гутал, гоёл чимэг, зэр зэвсэг зэрэг зүйлсийг дүрсэлдэг байжээ. Энэ нь түүхийн тодорхой цаг үед амьдарч байсан хүмүүс эдэлж хэрэглэж байсан, сайн мэдэх зүйлээ дүрсэлж байгаа учир тэдгээрийг туйлын бодитой үнэн зөвөөр урлаж чаддаг байв. Иймээс хүн чулуунд дүрсэлсэн эд зүйлс нь тухайн үеийн ёс заншил, эдийн соёлын онцлог, хүмүүсийн дүр төрх зэргийг сэргээн тодруулах нэн үнэ цэнтэй сурвалж болох юм.
     Эртний түрэгүүд хэдийгээс хүн чулуу бүтээх болсон талаар харилцан адилгүй санал байна. Зарим судлаач эдгээр дурсгал нь Түрэгийн түрүү хаант улсын үед байгаагүй, зөвхөн хоёр дахь хаант улсын үед бий болсон гэж үздэг. (Ч.Амартүвшин)

 

Ашигласан ном зохиол

Амартүвшин Ч., Батзориг О. Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөөний судалгааны асуудалд 

(Газарзүйн мэдээллийн санд тулгуурласан дүн шинжилгээ) // Studia archaeologica. Tom. XXXIV, Fasc. 23. УБ., 2014.

Баяр Д. Монголчуудын чулуун хөрөг (XIII-XIY зуун). УБ., 1995.

Баяр Д. Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу. УБ., 1997.

Баяр Д., Эрдэнэбаатар Д. Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө. УБ., 1999.

Баяр Д. Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөө //Түүхийн ухааны докторын зэрэг горилсон зохиол. 

Мэргэжил:05.03.08.00 (археологи). УБ., 2001.


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол