Түрэгийн соёлын хамгийн гайхамшигт ололт бол Орхон-Енисейн бичиг хэмээн алдаршсан 38 үсэг бүхий авианы бичгийг зохион хэрэглэж, төр улсынхаа түүхийг тэмдэглэн бичиж үлдээсэн явдал билээ. Түрэгүүд хэдийгээр Нангиад мэт эртний өндөр хөгжилт улс оронтой хөрш зэргэлдээ нутаглаж соёлын ололт амжилтаас нь багагүй зүйл авч хэрэглэсэн боловч хятдын дүрс үсгийг авсангүй, харин нүүдэлчдийн ахуй орчин, хэл соёлын өвөрмөц онцлогт яв цав нийцэж оюуны хэрэгцээ шаардлагыг нь бүрэн хангахуйц өөрийн бичиг үсгийг зохион хэрэглэж байжээ.
     Нэлээд хожуу үеийг хүртэл Долоон мөрөн, Енисей орчмын нутаг дахь руни бичгийн дурсгалыг хамгийн эртнийх гэж үзэж байсан бол сүүл үеэс манай улсын Дорноговь аймгийн нутаг Чойроос олдсон нэгэн хүн чулууны гэдсэн дээр бичсэн бичгийг хамгийн эртнийхэд тооцох болжээ. Судлаачдын уншиж тогтоосноор энэхүү дурсгал 688-691 оны үед холбогдох юм. Үүнээс үндэслэн Түрэгийн руни бичиг нь Төв Азид, тэр дундаа Монгол нутагт анх үүссэн хэмээх үзэл баримтлал бий болжээ. Олдож буй дурсгалуудын байршил ч үүнийг нотолдог. Энэхүү бичиг нь VII зууны хоёрдугаар хагаст үүсч улмаар ХII зууныг хүртэл хэрэглэгдэж байсан бөгөөд аль нэгэн тодорхой нутаг орны чанартай үзэгдэл биш харин нийт түрэг овогтны тархан нутагласан бүх газар нутагт түгэн дэлгэрсэн байжээ.
     Орхон ба Енисейн сав нутгаас олдсон эртний энэ бичгийг анх тайлан унших цагаан толгойг 1893 оны 11 дүгээр сарын 25-нд Копенхагений Их Сургуулийн профессор, хэл шинжээч Вильхельм Людвиг Петер Томсен боловсруулж, улмаар Дани улсын эзэн хааны эрдэм шинжилгээний нийгэмлэгийн хуралд “Орхон ба Енисейн бичээсийг судалсан урьдчилсан тайлан, илтгэл” нэртэй хэлэлцүүлж, уг бичиг нь 38 үсэгтэй авианы бичиг болохыг тогтоосон байдаг. В.Томсен руни бичээсийг уншсан тухайгаа Оросын судлаач В.В.Радловт мэдэгдэж илтгэлийнхээ нэг хувийг илгээсэн ба тэр үед Радлов 11 үсэг тэмдэгтийг бие даан тайлаад байсан гэдэг. Ийнхүү В.В.Радлов Томсений нээлт болон өөрийн судалгаандаа тулгуурлан Орхон - Енисейн бичээсийг уншиж судлах ажлаа маш эрчимтэй хийсэн юм. 
     Энэ цагаас хойш Монгол орны нутаг дэвсгэрээс олон тооны түрэг бичээс бүхий дурсгалууд илрэн олдож түүнийг тайлан унших ажил эрчимтэй хийгдсээр иржээ. Академич А.Лувсандэндэв номын баринтагийн тээг дээрх бичээсийг судалснаар анх энэ ажлыг эхэлсэн бөгөөд Б.Базылхан Куль-Тегин, Тоньюкукын хөшөөний бичээсийг монгол хэлнээ орчуулж Тариатын гэрэлт хөшөө, Куль-Тегины мэлхий чулууны бичээс, Хангидайн хад, Гурвалжин уул, Өвөр Дөрөлжийн бичээс, Мутрын тэмдэг дээрх бичээсийг тайлж уншсан байна. М.Шинэхүү Тариат, Тэсийн гэрэлт хөшөөний бичээс, Харбалгасын хоёрдугаар хөшөөний бичээс, Зүрийн овоо, Хангидай, Ар Ханан, Цэнхэрмандал, Хутаг уул, Бигэр, Дарвийн бичээс зэргийг судалжээ. С. Харжаубай Тэсийн гэрэлт хөшөө, Рашаан хад, Өвөр Дөрөлж, Зоосны бичээс, Ачит нуурын бичээсийг, Л.Болд Гурванмандал, Орюк хад, Өвөрхангайн бичээс, Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын Зүрх уул, Хармагнай, Алтанцөгц сумын Олон нуур, Тэхтийн гол Улаанхус сумын Бага Ойгор, Өртөөн булаг, Бугат сумын Эрээн Харганат, Увс аймгийн Сагил сумын Төмөр Цорго, Ховд аймгийн Үенч сумын Ямаан Усны хавцлын Ханын хад, Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын Шаахар толгой, Завхан аймгийн Их-Уул сумын Цэцүүхэй, Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын нутаг Бөмбөгөрийн бичээс, Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Рашаан хадны Цахир, Ринчинлхүмбэ сумын Орюк хад, Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл уул, Говь-Угтаал сумын Аарагийн хадны Их бичигт, Адаацаг, Дэлгэрцогт сумдын зааг Ханангийн бууцны бичээс зэргийг дурдаж болно. (Ч.Амартүвшин)