Байбалык хот (Хутаг-Өндөр сум, Булган аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Бийбулагийн балгас
Хамаа бүхий үг Хар Балгас, Цагаан Сүмийн балгас
Төрөл Хот суурин
Түүхэн эрин үе Уйгурын үе
Он цаг НТ VIII зуун
Салбар Археологи

Байбалык хот

Уйгурын үед холбогдох хот суурингийн дурсгал.

Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг, сумын төвөөс баруун тийш 13 км зайтай, Сэлэнгэ мөрний хойт хөвөөнд, эртний балгасны туурь байдаг нь Уйгур улсын соёл, шашны нэгэн томоохон төв Байбалык хотын ор үлдэц юм. Нутгийн ард олон эрт цагаас энэ хотын туурийг Бийбулагийн балгас хэмээн нэрлэсээр ирсэн нь даруй эртний нэрээ хадгалан үлдсэн гайхамшигт жишээ болно. Эл хотыг үүсгэн байгуулсан тухай “Сэлэнгийн чулуу” хэмээн алдаршсан Могойн Шинэ Усны хөшөө буюу Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөнд өгүүлжээ.

Энд нийт гурван хэрэм буйн үндсэн хэсэг нь баруун болон хойт талдаа шавар дагтаршуулан дэлдэж хийсэн өндөр ханатай дөрвөлжин том хэрэм юм. Үүний өмнөд ба хойт хана 238 м, зүүн хана 235 м, баруун хана 237 м бөгөөд хэрмийн далан нурж ихэд сунан тогтсон нь өргөнөөрөө арваад м, өндөр нь 2-3 м байна. хойт ба зүүн талын далан дээр шавар шороо үелүүлэн дагтаршуулж хийсэн өндөр хэрмэн хана буй нь 428-720 см өндөртэй. Нөгөө хоёр хананд ийм зүйл үгүй юм.

Энэ хэрмийн дотор хожим Богдын шавь нарын байсан Бийбулагийн хийд оршиж байсан ба эндхийн барилгын олдвор хэрэглэгдэхүүний дотор эртний Уйгурын болон хожмын сүм хийдийн юмс холилдон байдаг. Уг хийдийг 1930-аад онд эвдэн нураасан бөгөөд харин сүүлд 1990-ээд онд шашин сүм хийдийг сэргээх болсон үеэс болхи хийцтэй модон дугана барьж хурал номын ажил явуулах болсон байна. Энэхүү дуганын үүдэнд эртний гурван чулуун арслан болон тээрмийн ингийн чулуу зэрэг юмс байдаг нь эртний Байбалык хотод холбогдох зүйлс ажээ.

 Энэхүү гол хэрмээс урагш 750 м зайд өөр нэг жижиг хэрэм орших нь хойт хана 149 м, өмнөд хана 158 м, баруун хана 149 м, зүүн хана 149 м хэмжээтэй дөрвөлжин шороон хэрэм бөгөөд дотор нь орон барилгын ор үлдэц мэдэгдэхгүй, дээгүүр нь өвс ногоо урган их л хулширч эдгэсэн байна. Хэрмийн дотор талд ил хэвтэх уур чулуу хэмээх засмал чулуунаас гадна   шороон  дороос  ваар  савны хэлтэрхий олддогийн зарим нь кидан маягийн хээтэй байжээ. Гурав дахь хэрэм дээрхээс баруун тийш 1 км орчим зайд орших ба 329х320х314х332 м хэмжээтэй. Хэрмийн далан бүр хулшран эдгэрч зарим газраараа огт мэдэгдэхгүй болсон, хэрмийн дундуур олон жалга, шуудуу нэвт гарсан байна. Хэрмийн зүүн хойт өнцөгт маанийн  үсэгтэй чулуун хөшөө   босгосон  байх ба энэ хавийг “Арслангийн үүд” гэж нэрлэдэг байна. Одоо эндхийн гол хэрэмд байгаа болон зарим нь Монголын Үндэсний түүхийн Музейд байгаа чулуун арслангуудыг чухам энэхүү “Арслангийн үүд” хэмээх газарт байсан гэдэг.

Бичгийн сурвалжид өгүүлснээр, энэхүү балгасыг согд, хятад урчууд барьсан ба энд худалдаачид сууж арилжаа наймаа эрхлэхээс гадна согд багш нар залран ирж бурхны болон маанийн шашны ном номлож, шашны ном судар уйгур хэлээр орчуулж байжээ. (А.Энхтөр)

Ашигласан ном зохиол

Рамстедт Г.И. Уйгур улсын түүхийн товчоон // ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн гар    бичмэлийн сан хөмрөг. УБ., 1927.

Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины товчоон УБ., 1961, т. 51-52.

Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я. Байбалык хот // Монголын археологи. УБ., 2002, т.192.

Баяр Д. Байбалык хот // Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх өвийн хадгалалт хамгаалалт. УБ., 2006, т. 170-171.

 

 

 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол