Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт Тамсагбулаг сумын хуучин  төвөөс зүүн урагш 7 км-т эртний хатаж ширгээд тойром болсон нуурын эрэг дэнжид байрлана.

Тамсагбулагийн неолитын дурсгалт газрыг анх 1949 онд А.П.Окладниковоор удирдуулсан шинжилгээний анги илрүүлэн олсон байна. 1967, 1969 онуудад МЗТСХЭ малтлага судалгааны ажил хийсэн. Тамсагбулагийн сууринд 1998 онд Монгол-Францын судалгааны хэсэг, 2012 онд Монгол-Японы хамтарсан анги  тус тус судалгаа хийжээ.

Тамсагбулагаас баруун зүүн тийш 2-3 км орчим үргэлжилсэн ганга гуу бүхий дэнжид неолитын үеийн чулуун зэвсгийн зүйл элбэг олдохоос гадна дэнжийн нүцгэрсэн хэсгээр  ялзмаг хар хөрст соёлт давхарга ил харагдах нь эртний сууцны хана туургын ул мөр буйг тод гэрчилдэг. 1949 онд А.П.Окладников ийм төрлийн хагас нүхэн 2 сууцыг малтан шинжилжээ.

1967 онд 1 сууцыг бүтэн малтаж, хэд хэдэн сууцын ханыг цэвэрлэн, гоёл чимэглэлийн зүйлс бүхий дарш, гурван оршуулга илрүүлжээ.1969 онд дахин судалгаа хийж хоёр сууцыг малтан судалж, хэд хэдэн сууц илрүүлэн, нэг үхрийн тахил олсон байна.

1967 онд малтсан сууц нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөгөөд 42,5 м2 (7,6х5,6 м) талбайтай, сууцыг барихдаа эхлээд зууван дөрвөлжин нүх ухаад дотор талаар тойруулан хэдэн модон багана босгож хананы яс мод бэхэлж, төв дунд ганц багана босгож, багануудын орой дээгүүр сууцныхаа дээврийг тавьдаг байжээ. Шал нь тэгшхэн, дөрвөлжин хэлбэртэй. Сууцанд үүд байгаагүй бөгөөд дээврийн гол оройд гаргасан нүхээр хүмүүс орж гардаг байжээ.

Сууцнаас шаантган үлдэц, зуулга ир, хусуур, цоолтуур, залтас, өнгөлөн зассан билүүний хугархай, ясан шөвөг, зуулга ир суулгах ховил бүхий ясан хутга, сумны ясан зэв, хүнхэр суурьтай чулуун зэв, чулуун хүндрүүлэгч, бугын шүдээр хийсэн зүүлт, олон төрлийн хээтэй, хээгүй ваар савны хагархай зэрэг багаж зэвсэг, ахуйн хэрэглээ, гоёл чимэглэлийн зүйл олдсоноос гадна үхэр, адууны шүд, бог малын далны яс, үхрийн эвэр, амьтны ясны олон тооны хугархай, хэлтэрхий, дунгийн хясаа зэрэг гарсан байна.

Сууцны хана талд, шалны доор давчиг нүхэнд суугаа байдлаар нь баруун зүг хандуулан оршуулсан булш илэрсэн нь монгол орноос олдсон неолитын үеийн анхны оршуулга гэдэг утгаараа судалгааны чухал ач холбогдолтой юм. Энд НТӨ IV-III мянган жилд холбогдох 15 орчим насны, 1,20 мөндөр, монгол төрхийн эмэгтэй хүнийг оршуулсан байжээ. Булшнаас олон тооны дагалдуулсан эд өлгийн зүйл гарчээ.

Он цаг тогтоох шинжилгээгээр 5590±120 (Gif-10949) 6698±26 cal BP(PLD-20347), 6646±29 cal BP(PLD20348) 6758±27 cal BP(PLD-23211), 6702±28 cal BP (PLD-23212) жилийн өмнөх үед холбогдох нь батлагдсан. (Я.Цэрэндагва)