Алтай-Саяны уулсаар амьдарч байсан эртний түрэг хэлт ард түмэн. Сурвалжид анх НТӨ 201 онд нэр нь дурдагдсан. Эрт үедээ гэгүнь, гяньгүнь, гйегйес, хягас гэхчилэн нэрийг нь хятад үсгээр тэмдэглэж иржээ. Тэд анхандаа баруун хойд Монголд нутаглаж байсан бололтой. Хүннүгийн ноёрхлын үед хойш шахагдан одоогийн Тува, Хакасын нутагт амьдрах болжээ. Жужан, Түрэг, Уйгурын ноёрхлын үед харъяанд нь явсан. Уйгурт 758 онд эзлэгдэж, үе үе бослого гаргаж эсэргүүцэж байсаар 840 онд Уйгур гүрнийг гэнэдүүлэн довтолж мөхөөснөөр өөрийн хаант улсыг байгуулжээ. Энэ үед кыргызийг Або хан удирдаж байсан юм. Тэд энэ үеэс хойш 80 орчим жил Төв Азид ноёрхсон байна. Энэ үеийг “Кыргызийн эзэнт гүрний үе” гэдэг. Хожим нь олон ханлигт хуваагдан бутарчээ. Ингэснээр кыргызчүүд зөвхөн Уулын Алтай, Эрчис мөрөн ба Енисей мөрний эхэн, дунд урсгалыг хяналтдаа үлдээсэн байна.

Кыргызүүдийг эхэндээ эльтебер цолтой удирдагч захирдаг байжээ. Хожим улсаа байгуулсны дараа цолоо хаган болгон дээшлүүлсэн юм. Түүний зэрэгцээ цэргийн ноёд-сэнгүн, эр цэрэг-алып нар нийгмийн манлайлах хүчин болж байв. Мөн бек, турхан, тутук, жарган гэсэн цолнуудыг сурвалжит ноёд зүүдэг байжээ.

Киргизийн үндсэн нутаг Минусийн хотгор хур тунадас ихтэй, цас их ордог тул хагас нүүдлийн мал аж ахуйг эрхэлдэг байсан. Тэд голчлон үхэр, адуу, хонь маллахын зэрэгцээ, газар тариаланг өргөн хүрээтэй эрхэлж байв. Мөн тэдний төмөрлөгийн үйлдвэр, гар урлал ихэд алдартай. Түрэгүүдээс зээлсэн руни бичгийг хэрэглэж байв. Орчин үеийн хакас, алтай, кыргызийн ард түмний өвөг дээдэс болно.

920-иод онд хятанчууд Төв Монголд цөмрөн орж ирэх үед киргизүүд нэгэнт тэнд байхгүй болсон байжээ. 1207 онд Их Монгол Улсад даган орсон. Кыргыз улс НТ 840 – X зууны эхэн хүртэл оршин тогтнож байв. (Ц.Төрбат)