Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Торгоны зам

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг	Цайны зам
Хамаа бүхий үг	Хүннү гүрэн, Модун шаньюй, Юэчжи, Лаошан шаньюй
Түүхэн эрин үе	Хүннүгийн үе
Он цаг	НТӨ III – НТ I зуун
Салбар	Монголын эртний түүх

Торгоны зам

Дорнод Азийн нүүдлийн ба суурьшмал их гүрнүүд бүх түүхийнхээ турш асар их эд баялаг урсаж буй худалдааны гол зам болсон Их Торгоны замыг хянахыг ямагт хүсэж харилцан өрсөлдөж байсан нь ойлгомжтой зүйл юм. Торгоны замыг хянахдаа шууд худалдааны үйл явцад хувь нийлүүлэн оролцож ашиг орлого олох хэлбэр байхаас гадна худалдаачдаас гааль хураамж авч хонжоо олох арга ч өргөн хэрэглэгдэж байжээ. Хүннү гүрэн энэ чухал худалдааны замыг хянахыг ихэд чухалчлан үзэж өргөн хүрээтэй цэрэг дипломатын үйл ажиллагаа явуулж байжээ.

Хан улсын дайнч У-ди хааны Хүннүтэй хийж байсан тэмцлийн үед баруун зүгийн орнуудыг судалж, тэдгээр улс орныг өөрийн талд оруулах, Хүннүгийн баруун талаас шахалт үзүүлэх зорилгоор ихээхэн хүч хөрөнгө зарж явуулсан цэргийн болон дипломатийн үйл ажиллагааны үр дүнд Торгоны замыг нээх боломж бүрдсэн юм. Энэ хэрэгт ялангуяа Хан улсын Чжан Цянь жанжин чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Тэрээр баруун зүгийн улс орнуудыг судлах, цэргийн агт морьд олж авах боломжтой зах зээлийг хайж олох зорилгоор Дундад Ази хүртэл нэвтрэн орсон байдаг. Хан Улс НТ III зууны эхэнд мөхөх үед Торгон замын үүрэг нэлээд буурсан боловч удалгүй дахин сэргэж урьд өмнөхөөсөө ч илүү идэвхитэй болсон байна.

Торгоны замын үндсэн хоёр салаа бий. Умард зам нь Хан Улсын нийслэл Чанъань хотоос гараад Ганьсугийн гудмаар баруун хойш замнаж яваад гурван салаа болж хуваагддаг. Хоёр салаа нь Такламаканы цөлийн хойд ба урд талын уул нурууг дагаж яваад Кашгарын орчим нийлдэг бол нөгөө салаа нь Тэнгэр уулын хойд талаар Хами, Турфанаар дамжин явсаар Ферганы хөндий хүрнэ. Эндээс дээрх гурван зам мөн хойд урд хоёр замаар баруун тийш явсаар Мерв хотын орчим нийлдэг байжээ. Харин өмнөд зам нь Каракорумын нурууны дагуу явсаар одоогийн Пакистаны нутгийг дамжин Иран, Ирак хүрдэг байжээ.

Тэнгэр уулын хойд талаар өнгөрдөг Торгоны замын салаа Хүннүгийн анхаарлын төвд байж эд баялаг гар урлал ба газар тариалангийн бүтээгдэхүүн олох нэгэн чухал сурвалж болж байжээ. Чухам энэ хэсгийг хүннүчүүд хяналтдаа оруулах бодит боломж байсан юм. Иймээс ч эрдэмтэн Г.Сүхбаатарын тэмдэглэн хэлсэнчлэн Хүннү гүрний гадаад бодлогын хоёр гол чиглэлийн нэг нь Баруун хязгаарын орнуудад нөлөөгөө хадгалах, тэднээс алба авч байхад оршиж байжээ. Энэ бодлогын зорилт нь алба авах төдийгөөр хязгаарлагдахгүй харин Торгоны замын транзит тээврээс зохих хувиа авч байхад оршиж байсан гэж үзэж болно. Замын энэ хэсэг хамгийн дөт байгалийн саад багатай гэж тооцогдож байсан боловч Хүннүгийн болон бусад нүүдэлчдийн хяналтаас ангид байлгахын тулд хэдийгээр илүү тойруу бөгөөд байгалийн саад ихтэй боловч хятадууд өмнөд хоёр салааг нээж ашиглаж байжээ.

Хүннүгийн Баруун хязгаарын зүгт явуулсан бодлогын түлхүүр нь орон нутгийн эрх баригчдыг хөндөж өөрчлөлгүй зөвхөн өөрийн ноён эрхийг хүлээн зөвшөөрүүлж хяналтдаа байлгахад оршиж байв. Баруун хязгаарын төлөө бүр Модун шаньюйн үеэс хүннүчүүд юэчжи нартай хүчтэй тэмцэл өрнүүлж Лаошан шаньюйн үед их амжилт олсон байдаг. Үүний дараа Их юэчжи нар баруун өмнөд зүгт зугатан зайлж түүний хяналтад байсан нутаг Хүннүгийн хязгаар нутаг болжээ. Тухайлбал, Баруун хязгаарын нөлөө бүхий нүүдэлчин үндэстэн Кангюй нар Хүннүгийн харъяат байв. Түүгээр зогсохгүй энэ бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг нүүдэлчин угсаатан болох Усунь нар Хүннүгийн хараанд байсныг бид мэднэ. Хан улсын жанжин Чэн Тан гэгч “Баруун хязгаар угаасаа Хүннүд хамаарч байсан” гэж хэлсэн нь бодит байдлыг харуулж байна. Гол өрсөлдөгч этгээд юэчжи нар бутцохигдон зайлан одсон бөгөөд нөлөө бүхий Кангюй ба Усунь нар дагаж орсны дараа НТӨ II зууны дунд үе гэхэд энэ нутгийн жижиг эзэмшил, хот улсууд бүгд Хүннүгийн захиргаанд орсон байжээ. Хүннү нар олон эзэмшил хот улсуудад даргач суулган алба татвар авах болсон байна.

Ийнхүү НТӨ I зууны эхэн хүртэл Баруун хязгаарт Хүннү гүрэн дангаар нөлөөтэй байжээ. Үүнээс хойш Хань улсын сонирхол түрэмгийлэл баруун зүгт илт идэвхжиж хоёр их гүрэн стратегийн ач холбогдолтой энэ бүс нутгийн төлөө урт хугацааны ширүүн тэмцэл явуулсан түүхтэй. Жишээлбэл, НТӨ 151 онд Хүннүгийн Хуянь ван И-у буюу Хамилийг довтлоход Хань улсын Сыма Мао-кай гэгч жанжин Пулей (Бархөл нуур) орчимд тосч байлдаад ялагдсан түүх бий. Торгоны замаар дамжин ирсэн өрнө зүгийн бараа таваар Хүннүгийн язгууртны булш оршуулгаас олон тоогоор гарсаар байна. Түүгээр ч зогсохгүй жирийн иргэдийн булшнаас ч алс холын Египет, Грек-Бактрийн эд зүйлс гарсаар байгаа нь Торгоны замаар дамжиж ирсэн нь дамжиггүй. (Ц.Төрбат)