Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Модун шаньюй

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Хүннү гүрэн, Дунху, Динлин, Юэчжи, Шаньюй, Энх ургийн найрамдлын гэрээ
Төрөл	Түүхэн хүн
Түүхэн эрин үе	Хүннүгийн үе
Он цаг	НТӨ 234 – 174 он
Салбар	Монголын эртний түүх

Модун шаньюй

Хүннү гүрнийг үндэслэн байгуулсан хаан

Хүннүгийн эзэнт гүрнийг үндэслэгч. НТӨ 209-174 онд хаанчилж байв. Нүүдэлчдийн нийгмийн ба цэрэг-засаг захиргааны зохион байгуулалтын загварыг бий болгосон хүн гэж үнэлэгддэг. Нэрийнх нь гарал маргаантай. Судлаачдын дунд монгол хэлний модун гэсэн үгтэй холбох юм уу монгол-түрэг хэлний багатур гэсэн үгтэй холбон тайлбарлах хоёр санал давамгайлдаг.

Түүний бага насны амьдрал тодорхой бус. Ямар боловч Хүннүгийн Түмэн шаньюйн ахмад хөвгүүн болох нь тодорхой. Идэр наснаас нь эхлэн сурвалжид нэлээн тодорхой өгүүлсэн байдаг. Модун өөрийн эцэг Түмэний ахмад хүү бөгөөд хууль ёсоор ширээ залгамжлах ёстой боловч бусдын хатгалгад автсан эцгийнхээ тушаалаар дайсагнагч хөрш Юэчжид барьцаанд очдог. Тэднээс шилдэг хүлэг морийг нь хулгайлан авч эсэн мэнд мултарч эх орондоо ирснийх нь дараа өргөн түмний хүрээллийг олж нэр алдар нь ихэд түгжээ. Эцэг нь хэдийгээр дургүй байсан боловч олны аясыг дагаж түүнийг түмтийн ноён болгосон байна. Түүний эр зориг, шийдэмгий байдал, авхаалж самбаа энэ үеэс улам бүр алдаршсан гэдэг. НТӨ 209 онд тэр өөрийн эцэг ба дайсагнагч олон ноёдыг устгаж хаан ширээг авчээ.

Энэ үед Хүннүгийн дорно зүгт байсан дунху нар залуу хааныг туршиж, цаашилбал довтлон орох шалтаг хайж удаа дараа элч илгээн элдэв зүйлийг шаарджээ. Модун өөрөө хүчээ хурааж, дайнд бэлэн болсны дээр дайсны анхаарлыг сарниулж сулруулсныхаа дараа гэнэдүүлэн довтолж Дунхугийн аймгийн холбоог дарж сөнөөсөн түүхтэй.

НТӨ 209 онд Дунхугийн аймгийн холбоог бутцохиж, умар зүгийн Динлин, өрнө зүгийн Юэчжиг ялснаар тал нутагт Хүннүгийн ноёрхлыг тогтоожээ. Энэ оныг Хүннү гүрэн байгуулагдсан түүхт он гэж тооцдог. Тал нутгийн монгол, түрэг, хамниган, иран, төвд хэлт нүүдэлчин үндэстнүүд анх удаа түүхэндээ нэгдэж Хятадын түрэмгийллийн эсрэг сөрөн зогсох чадал хүчтэй болсон нь Модун шаньюйн түүхэн гавъяа мөн.

НТӨ 200 онд Хань улсын эсрэг амжилттай дайн хийж, их ашигтай энхийн гэрээг байгуулж чаджээ. 26 удаа томоохон аян дайн хийж ойр холын 26 улсыг захиргаандаа оруулж нүүдэлчдийн түүхэн дэх анхны эзэнт гүрнийг байгуулжээ.

НТӨ 200 онд Байдэнд байгуулсан ялалтын дараа Хань улс Хүннү гүрнийг эн тэнцүү хэмээн хүлээн зөвшөөрч хоёр гүрний хилийг Цагаан хэрмээр тогтоож, жил бүр их хэмжээний “бэлэг” нэртэй албыг барихаар болсон юм. Энэ зүйлийг тогтоосон баримт бичгийг “Энх ургийн найрамдлын гэрээ” гэж нэрлэдэг. Бардам ихэмсэг Хань гүрнээр ийнхүү нүүдэлчин үндэстэн өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж чадсан нь хожмын хэдэн зууны турш олонтоо давтагдах тэрхүү харилцааны загварыг анхлан бий болгосон түүхэн гавъяа юм. Нүүдэлчин үндэстэн бол Хятадын түүхийн хавсарга, тэдний цөөн тоог харъяат биш харин бие даасан, тусгаар тогтносон, өөрийн соёл уламжлалтай ертөнц гэдгийг батлан харуулсан түүхэн баримт бичиг бол энэхүү НТӨ 198 оны Хэцин буюу “Энх ургийн найрамдлын гэрээ” юм. Хүннү, Хятадын хаад өвөр хоорондоо албан ёсны бичиг захидал солилцохдоо Модун шаньюй Хань улсын эзэн хаанд “Тэнгэр язгуурт Хүннүгийн их шаньюй Хуандийн амар амгаланг эрж хүндэтгэн ёсолж байна” гэсэн үгээр захидлаа эхэлжээ. Хань улсын эзэн хаанаас Хүннүгийн шаньюйд бичиг захидал илгээхдээ “Хуанди Хүннүгийн их шаньюйн амар амгаланг эрж, хүндэтгэн ёсолж байна” гэж эхлэн бичдэг байжээ. Энэ нь Хүннү гүрэн, Баруун Хань улс хоёр албан ёсны дипломат харилцааны шугамаар үнэхээр эрх тэгш, эн сацуу харилцаж байсныг харуулж байна.

Модун улсаа гурван гар болгон хувааж, тэр нь дотроо олон түмт, мянгат, зуут, аравтад хуваагддаг байв. Засгийн эрхийг ахаас дүүд, авгаас үеэлд шилжүүлэх хэвтээ системийг Модуны үеэс хойш олон үеийн үр сад нь хэлбэрэлтгүй мөрдөж иржээ. Модуны засаг захиргааны зохион байгуулалт хэдэн зуун жил бат бөх оршсон гайхамшигт бүтэц байжээ. Хожим Чингис хаан улсаа байгуулахдаа Хүннүгийн засаг захиргааны системийг онцын өөрчлөлтгүй дагаж хэрэгжүүлсэн нь түүхэн их уламжлалыг харуулахын зэрэгцээ хүннү ба монгол үндэстэн нь гарал үүслийн холбоотой болохыг давхар харуулж буй хэрэг юм.

Модун шаньюй 35 жил Хүннү гүрний төрийг барих зуур түүнийг ихэд өргөтгөн бэхжүүлж, тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг гүрнүүдтэй эн зэрэгцэхүйц хэмжээнд хүртэл хөгжүүлээд НТӨ 174 онд нас барсан юм. Түүний байгуулсан гүрэн цаашид 300 жил оршин тогтносон билээ.

Модунь шаньюй хаан НТӨ 209-174 онд хаанчилж байв. (Ц.Төрбат)