Монголчуудтай гарал угсаа нэгтэй, өвөг монгол хэлтэн аймаг болох Кидан нар Төв Азийн түүхийн тавцанд X-XII зууны үед ноёрхож, талын нүүдэлчдийн болон суурьшмал тариаланчдын соёл боловсролын харилцан нөлөөллийг хослуулсан өвөрмөц соёл иргэншлийг бүтээжээ. Монгол улсын нутагт байгаа Хятаны археологийн дурсгалуудыг хот суурин, булш оршуулга, бичиг үсгийн дурсгал, хүн чулуу гэж ерөнхийлөн ангилдаг.  

Монгол нутагт буй хятан нарын холбогдолт археологийн дурсгалаас хамгийн олон тоотой хийгээд харьцангуй сайн судлагдсан нь хот балгадын үлдэц юм. Хятанчуудын монгол нутагт байгуулсан хотууд, урьд өмнө бусад аймаг угсаатны байгуулсан хотоос илүү олон тоотой байна. Түүхийн сурвалж бичиг, археологийн мэдээгээр манай улсын нутагт Хятаны үеийн арваад хот мэдэгдэж байна. Х зууны хоёрдугаар хагасаас Орхон, Хэрлэнгийн сав газрын олон аймгуудыг “урвах, дагах нь хязгааргүй” гэж тэднийг дарангуйлан захирах бодлого явуулж цэргийн зориулалттай бэхлэлт хэрмүүдийг барьж эхэлсэн байна. Түүнчлэн баруун зүгийн худалдааг дэмжих зорилгоор эдгээр хотуудыг барьж байсан нь сүүлийн үеийн судалгаагаар тогтоогдож байна. Одоогоор Туул голын хөндийд буй Хатан хот буюу Чэнь-жоу, Хар Бухын балгас, Хэрмэн Дэнж, Хэрлэн голын хөндийд буй Зүүн ба Баруун хэрэм, Барс хот-1 зэргийг харьцангуй сайн судлаад байна. Эдгээрээс гадна Талын Улаан балгас, Дэрсэн хэрэм, Эмгэнтийн хэрэм, Цагаан хэрэм, Өглөгчийн хэрэм зэрэг Хятаны хот суурингийн турь бий.

Их Монгол Улс үүсэхээс өмнөх үеийн монголчууд, тэдний өвөг дээдэс болон монголтой гарал угсаа нэгтэй кидан нарын булш оршуулгыг илрүүлэн олж судлан нийтлэх ажил манай Монголын археологийн гол зорилгын нэг болно. Хятан булшнуудыг Монголын ууган археологч Х.Пэрлээ анхлан малтаж эхэлжээ. Тэрээр Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Авдарын уул, Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын Зүүн Бүрэн уул, Хэнтий аймгийн Хэнтий сумын Төгсийн булаг зэрэг газарт малтсан булшнуудыг Хятаны үед хамруулан үзжээ. Түүнчлэн Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Хиргист хоолойн хүннүгийн булшнаас илэрсэн оруулмал оршуулгыг Хятаны үед хамруулан үздэг.

Манай оронд Хятаны хэмээн үзэж буй эгэл иргэдийн булшийг цөөн тоогоор малтан судалсан байдлаас үзэхэд оршуулгын зан үйл, хойлгын эд зүйлс нь Өвөр Байгалд олддог дундад зууны булшуудаас гардаг эд зүйлстэй адил байхын зэрэгцээ тухайн үеийн Түрэг ба Уйгурын дурсгалаас ялгаатай байгаа нь уг булшийг үлдээгсэд НТ I мянган жилийн сүүл, II мянган жилийн эхэн үед байсан, Хятаны соёлын нөлөөг нэлээд хэмжээгээр хүлээн авсан нүүдэлчин монгол аймгийнхны дурсгал гэж үзэх боломжийг олгож байна. Мөн Хятаны үед холбогдох нүүдэлчдийн оршуулгын дурсгалын тоонд Баянхонгор аймгийн Дугуй Цахирын хадны оршуулга, Ховд аймгийн Булган сумын Баян-Өндөрийн хадны оршуулгыг дурдаж болно.

Хятаны бичээсийн зүйл манай улсын нутагт цөөн боловч бий. Эдгээрийн дотор Архангай аймгийн Их Тамир сумын Тайхар чулуу, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Рашаан хад, Мөрөн сумын Салбарын уулын Ханан хад, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын Бүлээний овооны их бичгийн дурсгал, Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын Донгойн ширээний Түрэгийн онгоны 7А хөшөөн дээрх хятан бичээсүүд судалгаанд хамрагдаад байна.

Түүнчлэн Монголын археологид уламжлал болсноор Булган аймгийн Сэлэнгэ сумын Ингэт толгойн хүн чулууг Хятаны үед хамруулан үздэг. (Ц.Төрбат)