Бороогийн суурингийн малтлага

Үндсэн мэдээлэл:

Төрөл Археологийн соёл
Түүхэн эрин үе Хүннүгийн үе
Он цаг НТӨ III-НТ II зуун
Салбар Археологи

Хүннүгийн үеийн археологийн дурсгалууд

НТӨIII- НТ I зуун буюу Хүннүгийн үед холбогдох хот суурин, хадны зураг, үйлдвэрлэлийн газар, булш оршуулгын дурсгалууд.

Одоогийн байдлаар Монгол улсын бүх аймгийн нутаг дэвсгэрээс, ОХУ-ын Буриадын нутаг Өвөрбайгал, БНХАУ-ын Өвөрмонгол ба түүнтэй хил залгаа муж нутгуудаас Хүннүгийн үед холбогдох булш оршуулга, хот суурин, хадны зураг, үйлдвэрлэлийн газрууд зэрэг археологийн дурсгалууд илэрсэн байна. Түүний дотор Монгол улсын нутагт 300 гаруй газар 10000 хол давсан хүннү булш бүртгэсний 500 гаруй булшийг нь малтан судлаад байгаа билээ.

Хүннүгийн оршуулгын дурсгал нь хэлбэр зохион байгуулалтын хувьд дөрвөлжин далан, үүдэвчтэй язгууртны булш, түүний эргэн тойронд орших жижиг дараастай дагуул, жирийн иргэдийн булш гэсэн үндсэн төрөлд хуваагддаг. Үүнээс, язгууртны оршуулгын дурсгал Архангай, Төв, Хэнтий, Ховд, Говь-Алтай, Булган аймгийн 9 газраас илэрч олдоод байна.

Язгууртны бунхны гадна дараас, үүдэвчний урт нь булшны хэмжээтэй шууд хамааралтай байдаг. Язгууртны бунханыг уруу нь харуулсан пирамид мэт хэлбэрээр шаталж ухан хийдэг бөгөөд 6-20 м хүртэл гүн байдаг. Нүхэнд модоор бунхан хийх бөгөөд булшны том жижгээс хамаарч дан болон давхар байна. Бунханы дотор талын ханыг хүн, амьтны дүрс болон элдэв хээ бүхий торго, нэхмэлээр доторлож дунд нь авсыг байрлуулна. Авсны ханыг мөн торгоор бүрээд алтан ялтас туузаар ханалан даруулж толгой талд нар, сарны дүрстэй хос алтан чимгийг хаддаг. Бунханы дээр шарилын толгой талд тахил болгон өргөсөн хойлгын адуу мал, сүйх тэргийг тавьдаг.

Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш дугуй цагариган хэлбэртэй байх бөгөөд тойргийн голч 4-20 м хүртэл бий. Зарим том дугуй дараастай булшнууд багавтар үүдэвчтэй байх нь тохиолддог. Булшны гүн 2-3 м байх бөгөөд 9 м гүнтэй булш байсан. Нүхний ёроолд чулуу, модоор авс хийж хүнээ оршуулах ба томхон хэмжээтэй булшинд давхар хайрцаг хийж хүнээ оршуулна. Авсанд нас барагчийн эдэлж хэрэглэж байсан нум, сум, хутга, бүс, билүүг дагалдуулж хойд насандаа хэрэглэг хэмээн шавар сав суулганд бог малын хаа, гуя, сүү цагаан идээ зэргийг хийн цөөн тохиолдолд төмөр болон хүрэл тогоо дагалдуулдаг байна.

Монгол орны нутаг дэвсгэрээс Хүннүгийн үед холбогдох хадны зураг цөөн тоотой илэрч судлагдсан байна. Судалгааны хэрэглэгдэхүүнээс харахад Ховд аймгийн Ямаан усны хавцалын Ханан хадны мухлагтай хоёр морин тэрэг, Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын Цагаан голын нийлмэл тамганууд, Сүхбаатар аймгийн Цагаан элэгийн хүн, амьтан, Өмнөговь аймгийн Хахуулын голын хадны зураг дахь дөрвөлжин хүрээн доторхи тэгш хэмтэй эвэр мэт угалзарсан дүрс, эрээн хайрстай аварга могой, сүүлээ агссан эвхрэн харайж буй мэт барс, Дундговь аймгийн Дэл уулын мухлагт тэрэг, Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус сумын нутаг Цагаан Салаагийн хадны зураг дахь нохойд хөөгдсөн аргалийг угтан харваж буй анчин, Баянхонгор аймгийн Сонгинотын хадны зураг дахь сүрэг адуу тууж яваа болон чоно хөөж буй морьтой хүмүүс, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Рашааны тээгийн нийлмэл тамга зэрэг зургуудыг судлаачид хүннүгийн үед хамруулан үзжээ.

Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Тэрэлжийн дөрвөлжин, Бүрхийн дөрвөлжин, Хүрээн дов, Борнуур сумын Бороогийн суурин, Баянжаргалан сумын Хэрлэн голын Цагаан арлын Гуа дов, Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан, Дэлгэрхаан сумын зааг Цэнхэрийн голын хэрэм, Дорнод аймгийн Цагаан овоо сумын Баруун дөрөөгийн хэрэм буюу Барс хот II, Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутаг Баянбулагийн турь зэрэг хот сууриныг Хүннүгийн үед холбогдуулан үздэг. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Батсайхан З. Хүннү (археологи, угсаатны зүй, түүх). УБ., 2003.

Доржсүрэн Ц. Умард хүннү (эртний судлалын шинжилгээ) // Studia archaeologica. Tom. I, Fasc.5. УБ., 1961.

Ерөөл-Эрдэнэ Ч. Хүннүгийн язгууртны оршуулгын дурсгалын судалгаа. УБ., 2015

Коновалов П.Б. Хунну в Забайкалье (погребальные памятники). Улан-Удэ, 1976.

Наваан Д. Хүннүгийн өв соёл. УБ., 2000.

Полосьмак Н.В., Богданов Е.С., Цэвээндорж Д. Двадцатый Ноин-улинский курган.   Новосибирск, 2011.

Полосьмак Н.В., Богданов Е.С. Курганы Суцзуктэ (Ноин-Ула, Монголия). Часть 1. Новосибирск 2015.

Пэрлээ Х. Монгол ард улсын эрт, дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961.

Руденко С.И. Культура хуннов и Ноин-улинские курганы. М.-Л., 1962.

Сэр-Оджав Н. Монголын эртний түүх. УБ., 1977.

Төрбат Ц. Хүннүгийн жирийн иргэдийн булш. УБ., 2004.

Хүннүгийн толь бичиг. Эмхэтгэн нийтлүүлсэн (Ц.Төрбат). УБ., 2011.

Хүннүгийн өв соёл. Каталоги. Эмхэтгэн нийтлүүлсэн Г.Эрэгзэн. УБ., 2011.

Хүннүгийн түүх, соёл. Хянан нягталсан Ж.Болдбаатар, П.Дэлгэржаргал. УБ., 2011.

Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг Ц. Монголын археологи. УБ., 2001.

Эрдэнэбаатар Д., Идэрхангай Т., Мижиддорж Э., Оргилбаяр С., Батболд Н., Галбадрах Б.,Маратхаан А. Балгасан тал дахь Гол мод 2-ын Хүннүгийн язгууртны булшны судалгаа.

УБ., 2015.

Giscard P.-H., Turbat Ts., Crubezy E. Le Premier empire des Steppes en Mongolie. Histoire du peuple Xiongnu et étude pluridisciplinaire de l'ensemble funéraire d'Egyin Gol. Dijon: Éditions Faton, 2013.

X
by AdChoices

Pousaz N., Ramseyer D., Turbat Ts. L'Habitat Xiongnu de Boroo Gol. Recherche archeologique en Mongolie (2003-2008). Infolio, 2013.

Xiongnu Archaeology. Multidisciplinary Perspectives of the First Steppe Empire in Inner Asia. Bonn Contributions to Asian archaeology, Volume 5, Edited by Brosseder U., Miller B.K.Bonn, 2011.

 

 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол