Монгол улсын нутагт түрүү төмрийн үеийг төлөөлөх археологийн хоёр соёл байгаа нь Чандмань-Сагилын соёл ба Пазырыкийн соёл юм. Эдгээрээс гадна хожуу хүрлийн үед хамаарах Дөрвөлжин булшны соёлын сүүл үе нь түрүү төмрийн үед холбогдож болох тухай онол бий.

Чандмань-Сагилын соёл Увс аймгийн нутаг ба хил залгаа Тувагийн нутагт тархсан бол Пазырыкийн соёл Баян-Өлгий ба Ховд аймгийн нутаг, хил залгаа ОХУ-ын Бүгд найрамдах Алтай улс, Казахстаны Дорнод Казахстан муж, БНХАУ-ын Алтай аймгийн нутагт тархжээ.

Түрүү төмрийн үед нүүдлийн мал аж ахуй улам бүр төгөлдөржин хөгжиж, нийгмийн ялгарал хүчтэй болсныг археологийн дурсгалуудаас харж болно. Тухайлбал, Пазырыкийн соёлын хаад язгууртны булш нь жирийн ард иргэдийн булшнаас эрс ялгарч, аварга том хэмжээтэй төдийгүй нэн баялаг болсон байдаг.

Эдийн соёл ба гар урлал өндөр түвшинд хүрсэн нь зарим талаар хожмын үед огт гүйцэж давахааргүй хэмжээнд төгөлдөршсөн байдаг. Пазырыкийн ба Чандманий булшнаас гардаг амьтны загварт урлагийн дурсгалууд ур хийц, утга агуулгын хувьд нэн өндөр болжээ.

Хадны зургийн урлаг түрүү төмрийн үед урьдын адил хэмжээнд бүтээгдэж байсныг бид Шивээт хайрхан, Далан Түргэний хос толгой, Цагаан Салаа-Бага Ойгор зэрэг газрын хадны зургаас харж болно. Өмнөх үеэс дүр дүрслэлийн хувьд эрс ялгарах зургуудын ихэнх нь Пазырыкийн соёлд хамаарахыг олж тогтоогоод байна.

Түрүү төмрийн үеийн хүн амын угсаатны бүтэц ба арьстны бүтэц холимог, нарийн түвэгтэй байжээ. Баян-Өлгий аймгийн нутагт явагдсан Пазырыкийн булшны малтлагаас илэрсэн хүний ясанд палеогенетикийн судалгаа хийж европжуу ба монголжуу төрхтний оролцоотой болохыг тогтоосны дээр үүнтэй төстэй үр дүнг хүний гавлын ясны хэмжилтээр Чандманий булшны судалгаанд хийгдсэн байдаг.

Пазырыкийн болон Чандмань-Сагилын соёлын оршин суугчид хэдийгээр монголчуудын шууд өвөг дээдэс биш боловч угсаа гарлын үйл явцад зохих хэмжээнд нөлөөлсөн төдийгүй, нүүдэлчдийн гэх өвөрмөц урлагийн хөгжилд жинтэй үүрэг гүйцэтгэсэн байна. (Ц.Төрбат)