Монголын нүүдлийн соёл иргэншил бүрэлдэн тогтох үе нь археологийн үечлэлээр хүрэл зэвсгийн үетэй давхацна. Энэ үед хамаарах дурсгалууд тооны хувьд арвин төдийгүй хэмжээ оврын хувьд ялгарахуйц аварга том байх нь бий. Хүрлийн үеийн хиргисүүр магадгүй Монгол нутагт байгаа хамгийн олон тоотой археологийн дурсгал болох юм. Мөн Монголын археологийн бэлгэ тэмдэг болсон буган чулуун хөшөө хүрлийн үед хамаардаг. Сүүлийн жилүүдэд хүрлийн үеийн судалгаа ихэд ахиж дэвшин шинэ соёлууд ба дурсгалууд нэн олноор нээгдэж байна.

Өнөөдөр хүрлийн үеийн хөгжлийн 3 үе шатны хамаарах археологийн соёлуудыг Монголын археологчид илрүүлэн нээгээд байна. Эдгээр нь:

Түрүү хүрлийн үе буюу НТӨ 2600-1800 онд хамаарах Хэмцэгийн соёл, Цэнгэл хэлбэрийн зан үйлийн байгууламж,

Хөгжингүй хүрлийн үе буюу НТӨ 1800-1200 онд хамаарах Мөнххайрханы соёл, Шоргоолжин булш, Улаанзуухын булш, Түрүүлгэ нь харуулсан булш ба Сагсай хэлбэрийн булш,

Хожуу хүрэл буюу НТӨ 1200-600 онд хамаарах Хиргисүүр, буган чулуун хөшөө, Дөрвөлжин булш зэрэг болно.

Хүрлийн үеийн булш оршуулгын археологийн судалгаа Баян-Өлгий, Архангай, Ховд, Дундговь, Сүхбаатар, Хэнтий аймгийн нутагт эрчимтэй хийгдэж тэдний оршин суугчдын удамшил зүйл, соёлын гарвал үүсэл, харилцан нөлөөлөл, хүрлийн үеийн аж ахуй ба нийгмийн байгууллын олон асуудал байгаль, хүмүүнлэгийн ухааны заагт шийдэгдэж байна.

Буган чулууны судалгааны өнөөгийн түвшинд Монгол улсын нутагт 1200 гаруйг бүртгэн баримтжуулжээ. Эдгээрийн дийлэнх олонхи нь Архангай, Хөвсгөл, Завхан, Баянхонгор, Баян-Өлгий, Ховд аймгийн нутагт Хангайн ба Алтайн нуруугаа даган тархсан байна. Монгол нутагт үйлдэгдсэн хамгийн анхны хүн чулуудыг Ховд аймгийн Булган сумын нутаг Ягшийн хөдөө, Авын Хөх уулнаа нээсэн нь Евразийн хүн чулууны судлалд томоохон нөлөө үзүүлэхүйц явдал болжээ. Эдгээр хүн чулууд нь түрүү хүрлийн Хэмцэгийн соёлд хамаарна.

Монголын хадны зургийн дийлэнх олонхи нь хүрлийн үед хамаардаг. Энэ чиглэлийн судалгаа сүүлийн жилүүдэд үлэмж өргөжиж одоогийн байдлаар манай улсын нутагт 400 гаруй дурсгалт газрыг илрүүлж бүртгээд байна. Хүрлийн үеийн хадны зургийн томоохон дурсгалууд болон Цагаан салаа-Бага ойгор, Шивээт хайрханы дурсгалт газрууд ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн жагсаалтад багтсан нь дээрх дурсгалуудын хүн төрөлхтний нийтлэг үнэлэмжит өвийн хэмжээнд өндөр ач холбогдолтой болохыг харуулж байна. 

Буган чулуун хөшөө болон хадны зургийн дурсгалд тулгуурлан “Амьтны загварт урлаг”-ийн үүсэл гарлын асуудлыг шийдэхэд Монгол нутгаас гаралтай гэсэн онол улам бүр иш баримт сайтай болсоор байна.

Түүнчлэн хүрлийн өмнөх зэс чулууны үеийн Афанасьевийн соёлын булш оршуулгуудыг Монгол Алтайн бүс нутагт малтан судлаж он цагийг нь баттай тогтоосноор нэг талаар хүрлийн үеийн он цаг одоогоос 4600 жилийн тэртээ болж үлэмж урагшилсан бол нөгөө талаар Зэс чулууны үеийн он цаг одоогоос 5000 гаруй жилийн өмнө болж эрс өөрчлөгдсөн байна. (Ц.Төрбат)