Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Хөх нуурын булш

Хөх нуурын 2-р булш (Гурванзагал сум, Дорнод аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Жужан гүрэн, Жужан аймаг
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе	Жужаны үе
Он цаг	НТ III-VI зуун
Салбар	Археологи

Хөх нуурын булш

Жужаны үед хамаарах булш оршуулгын дурсгал.

Дорнод аймгийн Гурванзагал ба Чойбалсан сумын заагт орших Хөх нуурын баруун хойд захад орших Өгөөмөр толгойн урд бэлд 2015 онд Ц.Төрбат нарын малтсан нэгэн булш Монголын археологид цагаан толбо болсон Жужаны үеийг нөхөх чухал ач холбогдолтой дурсгал болно.

Хөх нуурын 2-р булш нь орчин тойрныхоо булшнуудаас хамгийн дээд хэсэгт нь байрлана. 3,1х2,8 м хэмжээтэй зууван дугуй хэлбэрийн чулуун дараастай бөгөөд төв хэсэгтээ чулуу үгүй хотгортой. Булшны нүх нь өргөргийн дагуу байрлалтай 2,1х0,8 м хэмжээтэй байжээ. Нүхэн дотор нэгэн хүнийг толгойгоор нь баруун зүгт чиглүүлэн нүүрээр нь хойд зүгт хандуулан тавьсан оршуулга илэрчээ. Уг хүний гавал, хөлийн савхан яс нь анхны байрлалаараа байсан бол их бие, гарын яснуудыг гавлын ясны урд талд бөөгнүүлэн овоолж шидсэн байлаа. Нүхний төв хэсгээс жижиг зэвэрсэн төмөр эдлэл хутга, гавлын ясны харалдаа хойд талд анхны байрлалаар буй шавар сав тус тус илэрсэн юм. Түүнчлэн оршуулгын нүхний амны түвшинд чулуун дараасны доороос өвөрмөц хийцтэй төмөр дөрөө гарсныг дурдах нь зүйтэй.

Хөх нуурын булштай нэг цаг үед хамаарах өөр нэгэн булш байгаа нь Архангай аймгийн Өгийнуур сумын нутагт байрлах Талын гурван хэрэм хэмээх дурсгалын баруун буюу I хэрмийн төв хэсэгт байрлах шороон овгороос 2014 онд илэрсэн оруулмал булш юм. Уг булш нэлээд баялаг хэрэглэгдэхүүнтэй бөгөөд он цаг тогтоох өргөн боломжтой байсан нь сонирхол татдаг.

Хөх нуурын булшнаас гарсан шавар сав шаргал саарал өнгөтэй, гадаргыг өнгөлж гөлийлгөсөн, гараар барьсан ваар байжээ. Эгц босоо амсартай, цүлхгэр бөөртэй болно. Хийц болон шаврын бүтцийн хувьд нэлээд энгийн болхи байдалтай. Харин Талын гурван хэрмийн Жужаны үеийн булшнаас гарсан шавар сав цүлхгэр бөөр, богино хүзүү, зузаан дэрэвгэр амсартай, бүдүүн ширхэгтэй бор саарал өнгийн шавраар шатаалт муутай хийсэн байжээ. Жужаны ваар савнууд нь түүний дараах Түрэг-Уйгурын үеийнхээс эрс ялгаатай төдийгүй, Хүннү-Сяньбийн ваарны урлагаас эрс өөр байгааг анхааран үзэх нь зүйтэй.

Евразийн нутгаас өмнө нь жужан нарын булш баттай илэрч олдоогүй юм. Хэдийгээр Увс аймгийн Сагил сумын Хад үзүүрийн оруулмал булшийг Жужаны үед хамаарч болох талаар таамаглал байдаг боловч он цагийг нь баттай тогтоосон зүйл үгүй. Тиймээс Талын гурван хэрмийн булш болон Хөх нуурын булш нь жужанчуудын оршуулгын ёс, ертөнцийг үзэх үзэл, соёл зэрэг зүйлийг сэргээн судлахад анхдагч хэрэглэгдэхүүн болж байна.

Хөх нуурын булшны он цаг радиокарбоны шинжилгээгээр НТ 217-397 он болж байгаа нь даруй Жужаны үе болох юм. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Баяр Д. Түрэг, Уйгур, Кыргызийн булш оршуулга. Монголын археологийн шинжлэх ухаан.

Боть №32. Ботийн редактор Д.Цэвээндорж, У.Эрдэнэбат. УБ., 2007, т. 116-132.

Очир А., Чэнь Ёнжи, Анхбаяр Б., Саранбилэг Ч., Цэрэнбямба Х. Талын гурван хэрмийн Жужан булш // Studia archaeologica. Tom. XXXV, Fasc. 25. УБ., 2015, т. 380-404.

Төрбат Ц. Сяньби, Жужаны үеийн шавар сав // Монголын эртний шавар сав. Монголын

археологийн өв цуврал. Боть VI. Эрхлэн хэвлүүлсэн (Ц.Төрбат). УБ., 2016, т. 152-165.

Төрбат Ц., Эрдэнэ-Очир Н., Батсүх Д., Энхбаяр Г. “Монголчуудын угсаатны бүрэлдэхүүн ба монголчуудын угсаа гарлын цогц судалгаа” төслийн хүрээнд Эрдэнэ уул ба Хөх нуурт малтлага хийсэн тухай // "Монголын Археологи-2015". Улаанбаатар, 2016 оны 2-р сарын 4-5-ны өдөр. УБ., 2016, т. 95-96.