Багаасаа манж, монгол, тод бичиг үсэг сурч, улмаар хошуу тамгын газар бичээчээр ажиллаж байгаад 1895 оноос Илийн цахар зүүн гарын Хөвөөт шар хошууны тэргүүн сумын хөөгч, 1902 оноос Илийн цахар зүүн гарын Бүгдийн дэд даргаар дэвшин ажилласан.

    Л.Сумъяа 1912 онд Бор талын монголчуудын дунд өрнөсөн Манж, хятадын ноёрхлын эсрэг зэвсэгт тэмцлийг удирдав. Гэвч давуу хүчинд шахагдан нутгаасаа дүрвэн гарч, 1912 оны 12 дугаар сард 58 өрхийн 271 хүнийг удирдан Хиагтаар Монгол улсдаа орж ирэв. Богд хааны зарлигаар Сумъяад улсад туслагч гүнгийн зэрэг шагнаж, эрчүүдээр нь Хиагт хотыг сэргийлэх цэргийн алба хаалгасан.

    Богд хаан 1913 оны 4 дүгээр сарын 12-нд Сумъяаг Дарьгангын зэрэг газрыг хамгаалан тохинуулах цэргийг захирах сайдаар томилов. Түүний удирдсан цэрэг мөн оны 7 дугаар сарын 9-13-нд Шилийн голын чуулганы Шуургын худалдааны газар, Авгын зүүн засаг хошууны Мөнхийг Бадруулагч сүмийг чөлөөлсөн тул Богд хааны зарлигаар үе улиран залгамжлах засаг улсын түшээ гүнгийн хэргэм, харьяат хошууг захирах засгийн тамга, Ялгуун баатар цол шагнав. Ялгуун баатар Сумъяагийн удирдсан цэрэг 1913 оны 8, 9 дүгээр сард Долон нуур хүртэл давшиж, хятад цэргийг хиартал цохиж, Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны ялалтанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан.

    Ялгуун баатар Сумъяа болон түүний цэрэг эрс 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгалын ялалтад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан. Тэрбээр 1920 оноос дүү Л.Дэмбэрэлийнхээ хамт Зөвлөлтийн хилийн албаны хүмүүстэй холбоо тогтоон, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх арга замыг хайж байв. Улмаар 1920 оны 12 дугаар сарын сүүлчээр Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нартай холбоо тогтоож, хошуу нутгаасаа цэрэг элсүүлж, түүний хошуу Монголын хувьсгалчдын гол түшиц газар болж байв.

    Ялгуун баатар Сумъяа, түүний дүү Дэмбэрэл нар хошуунаасаа элсүүлсэн 62 цэргийг удирдан 1921 оны 3 дугаар сарын 3-нд Сэлэнгийн Эрээн хэмээх газар ирсэн бөгөөд удалгүй АЖЦ-ийг 4 хороо болгон зохион байгуулахад Л.Сумъяагийн хошууны цэргүүдийг хоёрдугаар хороо болгов.

    Ялгуун баатар Л.Сумъяа 1921 оны 3 дугаар сард Ардын Намын Цэргийн штабын Цэргийн явууллагын ангийн эрхлэгч, АЖЦ-ийн дэд жанжин, Ардын Түр Засгийн Газрын гишүүнээр сонгогдож, жанжин Д.Сүхбаатарын хамт Хиагтыг чөлөөлөх байлдааныг удирдсан. 1921 оны 3 дугаар сарын 28-ны МАН-ын Төв Хороо, Ардын Түр Засгийн Газрын хамтарсан хурлаас Л.Сумъяаг Баруун замын байлдааны тусгай ангийн дэд жанжнаар томилжээ. Тэрбээр Хиагтын баруун талын харуул, Ахай гүн, Сумъяа бэйсийн хошууг түйвээж байсан цагаантны эсрэг байлдааныг удирдаж байгаад 4 дүгээр сарын 26-нд уул албанаас чөлөөлөгдсөн.

    Ялгуун баатар Сумъяа 1921 оны хувьсгалын дараа хошуу нутагтаа амьдарч, засаг ноён, хошуу даргаар сонгогдон ажиллаж байв. Зүүнтний үед түүнийг намаас хөөж, хөрөнгийг нь хураан, сонгуулийн эрхийг нь хасаж байв.

    Ялгуун баатар Сумъяа 1935 оны 1 дүгээр сарын 5-нд өвчнөөр нас барсан.  (Г.Мягмарсамбуу)