Баруун гар талаас хоёр дахь нь Дамбийжанцан

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Жа лам
Хамаа бүхий үг Богд хаан
Төрөл  Түүхэн хүн
Цаг үе  Монгол улс 
Хэний хаанчлалын үед Богд хаан 
Цол  Ноён хутагт, Номун хан
Хүйс  Эр 
Төрсөн он, сар, өдөр тодорхойгүй
Нас барсан он, сар, өдөр 1922 оны зун
Овог аймаг Халимаг
Төрсөн газар тодорхойгүй
Албан тушаал  Баруун хязгаарын олон аймгийг дагуулан тохинуулах сайд 
Гэр бүл Байхгүй

Дамбийжанцан

Монголын тусгаар тогтнолын түүхэнд эерэг, сөрөг байдлаар тэмдэглэгдэж ирсэн түүхэн хүн 

    Тэрбээр анх 1889 оны намар Монголын баруун хойт хязгаарын Жинжлэг харуулаар хил нэвтрэн орж ирсэн бөгөөд дараа нь 1911-1912 оны заагаар баруун хязгаараар дахин Монголд орж ирэн Захчины нутагт сууж байхад нь Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээж, Ховдыг чөлөөлөх их цэрэг Хүрээнээс баруун хязгаарт очив. Лам Дамбийжанцан энэ мэдээг сонсоод Баруун хязгаарыг төвшитгөн тохинуулах сайд Дамдинсүрэн, Магсаржав болон сайд Жалханз хутагт Дамдинбазар нартай холбоо тогтоож, Ховд хотыг чөлөөлөх байлдаанд идэвхтэй оролцжээ.

    Ховд хотыг чөлөөлөхөд Дамбийжанцангийн байгуулсан гавьяаг үнэлж Богд хаан Эрдэнэ бишрэлт хүчин төгөлдөр ноён хутагтын хэргэм шагнаж, Баруун хязгаарын олон монголчуудыг дагуулан тохинуулах сайдын тушаалд томилжээ. Тэрбээр баруун хязгаарт цэрэг захиран сууж хил хязгаарыг тохинуулах үйлсэд чармайн зүтгэсэн тул Богд хаан Ноён хутагт номун ханы тамга өргөмжлөл шагнав.

    Дамбийжанцан баруун хязгаарт алдар нэртэй, олон шавьтай болж, одоогийн Увс аймгийн Өмнөговь сумын нутагт тэр хавийн хэд хэдэн хүрээг нүүлгэн аваачиж Шажинбадрахын хүрээ буюу “Их Монгол улсын хан орд” гэгчийг байгуулж, хязгаар нутагт өөрийн дарангуйллыг тогтоож, ард олныг харгислан зовоох болжээ. Ийм учраас 1914 оны хавар ахмад Булатовын захирсан цэргүүд Дамбийжанцаныг баривчилж Орост аваачин ял тулган Якутад цөлж, Астрахань мужид нутаг заан суулгажээ.

    Орос оронд гарсан Октябрийн хувьсгалын дараа тэрбээр шоронгоос суллагдаж, 1918 оны зун Хиагтаар дамжин дахин Монголд орж ирэв. Улмаар Монголын баруун өмнө хилийн ойролцоо Маажинсан уулын Цонжит толгойд суурин горлом байгуулж, замын хүмүүсийг дээрэмдэн, ард олныг айлган сүрдүүлж, хил хязгаарын байдлыг тогтворгүй болгожээ. Ийм учраас Ардын засгийн газрын шийдвэрээр Дотоодыг хамгаалах газрын дарга Д.Балдандоржийн удирдсан тусгай бүлэг 1922 оны зун түүний орд өргөөнд нэвтэрч цаазалсан байна.

    “Жа лам” хэмээн алдаршсан Дамбийжанцан 1912 оны Ховдыг чөлөөлөх байлдаан болон баруун хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах үйл хэрэгт зохих хувь нэмэр оруулсан боловч эцэстээ хязгаар нутагт өөрийн дарангуйллыг тогтоож, эгэл жирийн ард олныг дарлан зовоож, хил хязгаарын байдлыг тогтворгүй болгоход хүргэсэн ажээ. (Г.Мягмарсамбуу)

Ашигласан ном зохиол

Бурдуков А.В. Хуучин ба шинэ Монголд (Бүрэн орчуулга). Эрхлэн хэвлүүлсэн На.Сүхбаатар. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр. Уб.,2012.
Дамбийжанцан. Баримт бичгийн эмхтгэл (1912-1914.05). I боть. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн З.Лонжид, На.Сүхбаатар, Г.Намнансүрэн. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр УБ.,2012.
Дамбийжанцан. Баримт бичгийн эмхтгэл (1914.06-1923). II боть. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн З.Лонжид, На.Сүхбаатар, Г.Намнансүрэн. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр Уб.,2012.
Инесса Ломакина. Жа ламын толгой. Орчуулагч Ч.Баатар. “Хөх судар” принтинг Уб.,2005.
Лонжид З. Халимаг Дамбийжанцан-//Харнууд З.Лонжид. Түүх сөхөхүй. “Сэлэнгэ пресс” хэвлэх үйлдвэр. Уб,2011. Тал 162-170.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол