Манж Чин улсын Энх-Амгалангийн 36 /1697/ дугаар онд Сэцэн хан аймгийн Илдэн жүн вангийн хошуу /одоогийн Дорнод аймгийн Халх гол сум/-ны нутагт цогчин дугантай, 40 орчим ламтай байгуулагджээ. Энэ сүмийг нэлээд өвөрмөц газрыг сонгож, Буйр нуурын зүүн хойхон, Халхын голын хойт талд буюу Буйр нуур, Халхын гол, Шарилжийн голын дундах Данжаалин хэмээх арал дээр байгуулжээ. Уг сүм нь нэгд, Баргатай залгаа Халхын нутгийн хязгаарт, хоёрт, Халхын голын орчим байгуулагдсан тул түүхэнд “Халхын сүм” хэмээн алдаршжээ. 

    Халхын сүмд 1839 оноос Цанид, Мамба, Дүйнхор, Бадма-Ёго хэмээх дөрвөн дацан нэмэн байгуулж, хурал сургуулийн дацан 13, тусгай хийд дөрөвтэй болж өргөжсөнөөр Илдэн жүн вангийн хошууны гол хийд болов.

Халхын сүмийн гол сахиус нь Махагала, сүмийг анх байгуулахдаа Баруун Зуугаас Майдар, Ганжуур, Данжуур зэрэг их хөлгөн судар, сахиус шүтээнийг залжээ. Халхын сүмд жил бүрийн зуны сүүл сарын шинийн нэгнээс 14 хоногийн хугацаатай “Хошуу хурал” хурдаг байв. Мөн гол сүмд банди нараар Маань, Үрлийн хурлыг өдөр, шөнөгүй хуруулдаг заншилтай байсны зэрэгцээгээр баруун асар ба бусад сүмд Ганжуур, Данжуур их хөлгөн судруудыг, үүдэн сүмд Арван хангал хурдаг байжээ.

    ДЯЯ-ны Дорнод аймаг дахь тусгай хэлтсээс 1937 оны 6 дугаар сарын 1-ний өдөр гаргасан мэдээгээр Халхын сүм нь Чойр, Мамба, Дүйнхор дацан, 224 ламтай, жас нь хоёр тэмээ, долоон адуу, гурван үхэр, 21 хонь, нэг ямаатай байв.

    Японы арми зүүн хойт Хятадыг эзэлж, Манж улсыг байгуулснаар БНМАУ-ын дорнод хил хязгаар нэн түгшүүртэй болов. Ийм учраас 1930 онд Халхын сүмийн лам нарыг нутгийн гүнд шилжүүлж, Тамсагийн булагт Зуухтын хийдэд суулгажээ. Япон-Манжийн цэрэг 1935 оны 1 дүгээр сарын 31-ний өдөр БНМАУ-ын нутагт халдан довтолж, Халхын сүмийг эзлэн авсан байна. Ийнхүү Халхын сүм 1930-аад оны дунд үеэс дайн дажны хөлд сүйджээ. (Г.Мягмарсамбуу)