Адил утгатай үг | Хараа ихт Хар сүлд, Алтан сүлд |
Хамаа бүхий үг | Цагаан сүлд, Алаг сүлд |
Төрөл | Үйл явдал |
Цаг үе | XII зуунаас хойш |
Бүс нутаг | Төв Ази |
Хаана тахиж байсан | Ар, Өвөр монгол |
Холбогдох түүхэн хүн | Чингис хаан |
Тал нутгийн нүүдэлчид хүрэл зэвсгийн үеэс хүлэг мориныхоо дэл сүүлээр туг хийж, эрхэмлэн дээдэлж ирснийг Монгол оронд явуулсан археологийн судалгаагаар нотолжээ. Харин “Монголын нууц товчоо”-д бичсэнээр Тайчууд, Жадаран зэрэг аймаг байлдааны Хар туг, Уруд, Мангуд аймаг бараан Алаг туг, Хэрэйд зэрэг аймаг мөн байлдааны тугтай байсан бөгөөд тэд дайтан тулалдахын өмнө байлдааны тугаа тахидаг, ялагдсан дайсныхаа байлдааны тугийг булаан авч уулын оройд аваачин уруу харуулан хатгадаг заншилтай байв.
Чингис хаан нэгэн удаагийн дайнд ялагдал хүлээн тэнгэр эцгээсээ тусламж хүсэхэд хан хурмастаас Хар туг буун ирж, саглагар модны мөчир дээр саатахад Мухулай жанжин тосон авч тахисан бөгөөд энэ үеэс Чингис хаан өстөн дайсандаа нэг ч удаа ялагдаагүй гэдэг домогтой. Чингис хаан 1202 онд Хар тугаа тахисан мэдээ байхаас гадна хулгана жил /1204 он/-ийн зуны тэргүүн сарын 16-ны улаан тэргэл өдөр Халхын голын Ор нугын Хэлтгий хад хэмээх газар Хар тугаа тахин дайнд мордож байжээ. Дайн байлдаанд орохоос гадна улс оронд үймээн самуун дэгдэх, гай барцад, өвчин зовлон тохиох зэрэгт Хар тугийг тахидаг уламжлалтай байв.
Чингис хааныг тэнгэрт хальсны дараа түүний сүнс нь Хар сүлдэнд оршсон хэмээн монголчууд итгэдэг байв. Ийм учраас Хар тугийг тахих зан үйл монголчуудын дунд өргөн дэлгэр тархжээ. Монголын Юань гүрний үеийн төрийн есөн бэлэг эрдэнийн хамгийн түрүүнд Хар туг “Бусдыг айлгахын бэлгэ” болон залагджээ.
Хожим нь Ордосын Чингисийн онгоноос гадна Халхын дөрвөн аймгийн зарим хошуудад Хар тугийг 1920-иод оны сүүлч хүртэл тасралтгүй тахиж байв. Үүнд, Засагт хан аймгийн Баатар вангийн хошуу /одоогийн Говь-Алтай аймгийн Баян-уул сум/-ны Нуур Могойн хүрээ, мөн аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу /одоогийн Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул, Цэцэрлэг сумдын нутагт/, Түшээт хан аймгийн Түшээт ханы хошуу /одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хархорин сум/-ны Баруун хүрээ, мөн хошууны өмнө зах Сүлдэн Хөх Толгой /одоогийн Дорноговь аймгийн Хөвсгөл сум/, Сэцэн хан аймгийн Хурц вангийн хошуу /одоогийн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сум/, мөн аймгийн Тугийн сүм /одоогийн Дорнод аймгийн Булган сум/.
Хар сүлдийн бага тайлгыг сар бүрийн шинийн нэгэн, шинийн гурванд, их тайлгыг долоон сарын 14-ний өдөр, догшруулах тайлгыг 13 жилд нэг удаа луу жилд гүйцэтгэдэг уламжлалтай байв.
Ард олноос гаргасан санал хүсэлт болон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зөвшөөрлийн үндсэн дээр БХЯ-аас 1992 онд Хар сүлдийг шинээр бүтээн Монгол Улсын Бүх цэргийн оройн дээд сүлд шүтээн болгожээ. Бүх цэргийн Их Хар сүлдийг хоёр жилд нэг удаа цэнгүүлэх ёслол хийдэг бөгөөд 2006 онд Хар сүлдийн өргөөг шинээр бүтээн залжээ. (Г.Мягмарсамбуу)
Дулам С. Чингис хааны төрийн бэлгэдэл. “Өнгөт хэвлэл” ХХК. Уб.,2006.
Монгол Улсын шинжлэх ухаан. Чингис хаан. Толь бичиг 1. “Согоо нуур” ХХК. Уб.,2006.
Эрдэнэбат Б, Мягмарсамбуу Г. Монгол Улсын Бүх цэргийн Их Хар сүлд (Уламжлал, шинэчлэл) “Соёмбо принтинг” ХХК. Уб.,2012.
Нямбуу Х. Хүндлэхийн дээд хөх Монголын төрийн ёслол Чинигисийн тахилга. Хэвлэлийн “Алтан үсэг” компани Өндөрхаан 1992.
Чингис хааны тайлга. Өвөр Монголын соёлын хэвлэлийн хороо 2004 он /Монгол бичгээр/.
Чингис хааны тахилгын соёл. Шаралдай, Нацаг эмхтгэн найруулав. Өвөр Монголын ардын хэвлэлийн хороо 2007 он /Монгол бичгээр/.
Тус толийн талаарх санал хүсэлтээ
contact@mongoltoli.mn хаягаар ирүүлнэ үү.
© Монголын түүх 2016 он