Ховд аймгийн Манхан сумын Жаргалант Хайрхан уулын Нүхэн хадны оршуулгаас 2008 онд илрүүлсэн түрүү дундад зууны эртний нүүдэлчин дайчны оршуулгаас тухайн үеийн морьтон дайчин эрд байж болох бүрэн өвч хэрэгсэл, зэр зэвсэг зэрэг олон тооны маш сайн хадгалалттай эд өлгийн зүйлс гарсны дотор хамгийн санаанд оромгүй гайхамшигтай зүйл гарсан нь модоор урласан морин толгойтой хөгжийн зэмсэг байсан юм. Хэдийгээр уг оршуулгаас гарсан бараг бүх зүйлс сайн хадгалалттай байсныхаа хувьд ховор нандин бөгөөд археологийн чухал олдворын тоонд орох боловч чухам энэ хөгжмийн зэмсэг нь уг малтлагыг археологийн томоохон нээлтийн хэмжээнд хүргэсэн онцгой ховор нандин эдлэл мөн билээ.

Евразийн хэмжээнд археологийн малтлага, тэр дундаа булш оршуулгын малтлагаас модон хөгжмийн зэмсэг гарсан тохиолдол нэн ховор байдаг. Харин төрөл бүрийн төмөрлөг болон яс, чулуун хөгжмийн зэмсгүүд цөөнгүй гарч хүн төрөлхтний эртний хөгжмийн урлагийн өв сан улам бүр баяжсаар байна. Манай улсаас урьд өмнө Хүннүгийн үеийн жирийн иргэдийн булшнаас ясан хэл хуур илэрч байсан түүхтэй. Харин мод мэтийн амархан муудаж ялзардаг органик эдээр хийсэн хөгжмийн зэмсэг хэвийн нөхцөлд олон зуу, мянган жилийн чийг ялзралыг давж бидний үед хүрч ирэх боломж үгүй билээ.

Одоогоор Жаргалант Хайрханы хөгжмийн зэмсэгтэй адилтгаж болохуйц олдворууд зөвхөн Алтайн уулсын өндөрлөгт орших мөнх цэвдэг бүхий Пазырыкийн булш, эсвэл Шинжааны хэт хуурай, бараг бороо огт ордоггүй Турфаны хотгорын Янхай ба Таримын хотгорын Жаганлукын булшнаас гарсан байдаг. Үнэндээ Жаргалант Хайрханы хадны оршуулга нь нэг талаар хуурай, сэрүүн бөгөөд агаарын солилцоотой гэсэн хадны оршуулгын бүх шинжийг төгс бүрдүүлсэн байхын зэрэгцээ нөгөө талаар харьцангуй тоногдож сүйдээгүй учир дээрх гайхамшигт олдворууд бидний үед хүрч иржээ.

Уг хөгжмийн зэмсгийн их биеийг хус модоор элдэв залгаа, наалт үгүй урлажээ. Харин царны таг бас тээгийг уд модоор хийсэн байна. Эх биеэс хүзүүг бага зэрэг доош налуулан зорж  аажмаар өгсүүлэн налуулаад үзүүрт нь адууны толгойг сийлжээ. Адууны хоншоор шөмбөгөр, бага зэрэг хөхөлтэй ба дагзан дээр дөрвөлжин хэлбэрийн нүх гаргасан нь чавхдасыг тогтоох зориулалт бүхий босоо гарыг суулгах үүрэгтэй юм. Хүзүүг ерөнхийд нь босоо дөрвөлжин хэлбэртэй хийсэн ба дээд талыг хоёр талаас нь налуулан ташуулдан засжээ. Толгойн зүүн талд чихийг хулмайлган хийсэн бол баруун талын чихний хэсэг дарагдсаны улмаас тодорхойгүй болсон бололтой. Хоншоорын хоёр талд завжийг хонхойлгон дүрсэлсэн байна. Шанааг товойлгон дүрсэлсэн ба эрүүний доод талыг ховил татаж хонхойлон хийжээ. Доод уруулыг үл ялиг доош унжсан байдлаар дүрсэлж хамрын нүхийг цэглэн гаргажээ. Хүзүүг хар өнгийн холтсоор даруулан ороож хийсэн нь анх хүзүүнээс эх биеийн уг хүртэл битүү байсан бололтой. Их бие, хүзүүний хооронд хүзүүний угийн төв хэсэгт нэвт нүхтэй мөн эх биеийн зүүн талын ирмэгт ташуу байдлаар нэвт нүхтэй юм. Хөгжмийн толгой буюу эрүүний хажууд хүзүүн дээр нэвт дугуй нүхтэй. Их биеийн урт 72 см, өргөн 10,1 см.

Их биеийн дээд талыг маш чадварлагаар зууван дугуй хэлбэртэй хөндийлөн ухаж завь мэт юм уу богино сүүлтэй хун шувууны бие лугаа адил хэлбэр гаргасан. Эх биеийн хэсэг бөгсөн тал руугаа бага зэрэг өргөссөн.

    Босоо ятга хөгжим бүр НТӨ 3000 жилийн үед Ойрхи Дорнодод үүсэж хөгжих явцдаа олон төрөл болон салбарласан байна. Анхны босоо ятга бол нуман ятга байсан бөгөөд хөгжмийн мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар анчдын нумнаас үүсэлтэй бололтой. Харин НТӨ 2000 оны орчимд өнцөгт ятга анх үүсчээ. Ерөнхийдөө цар, хүзүү, чавхдас гэсэн үндсэн гурван элементээс бүрдэх хөгжмийн чавхдаст зэмсгийн гэр бүлд багтана. Гар дээрээс тоглодог олонхи босоо ятга цар болон хүзүүг бэхлэн холбосон тулгууртай байдгийг хүрээтэй ятга гэдэг. Орчин үеийн концертийн ятга бол чухам энэ хүрээтэй буюу тулгуурт ятганаас гаралтай юм. Харин ийм тулгуургүй бусад ятгыг нээлттэй ятга гэх нь бий. Хөгжим судлалын онолоор бол нээлттэй ятга дотроо хоёр төрөлд хуваагдах нь дээр дурдсан өнцөгт босоо ятга ба нуман босоо ятга юм. Жаргалант Хайрханы босоо ятга ямар боловч нээлттэй ятганы бүлд багтах нь эргэлзээгүй, харин хураангуйлан нэрлэхдээ Жаргалант Хайрханы босоо ятга гэж байх нь зүйтэй болов уу.

Хөгжмийн зэмсэг судлалын онолын үүднээс нуман ба өнцөгт босоо ятганы ялгаа нь чавхдасыг бэхлэх ба чангалах үүрэгтэй босоо гар байгаа эсэхээр тодорхойлогдоно. Их биеэс шууд үргэлжлэн гарсан 90° болон түүнээс их өнцөгтэй ишинд чавхдасны нэг үзүүрийг бэхлэж байгаа тохиолдолд энэ нь нуман ятга болох юм. Харин иш юм уу царан дээр шууд тусгай босоо гар суулгасан тохиолдолд өнцөгт ятга гэж нэрлэгдэх юм.

Жаргалант Хайрханы босоо ятганы царны ар талд баялаг өгүүлэмжтэй сийлмэл зураг бий. Энд 6 буга, 1 янгир, 5 нохой болон нум татаж харвах гэж байгаа нэгэн анчны дүрсийг сийлжээ. Эдгээр дүрслэл гурван өөр үед дэс дараатай сийлэгдсэн бололтой.

Уг хөгжмийн зэмсгийн хажуу бөөр, хүзүүний дагуу 6 хэсэг газарт эртний түрэг хэлээр руни бичгээр сийлсэн бичээс байгаа нь уг олдворыг шууд археологийн онцгой, нэн ховор зүйл болгож байна. Монголын түрэг судлаач, профессор Ц.Баттулгын уншиж тайлснаар бол уг хөгжмийг эртний түрэг хэлээр Яаялиг (монгол хэлээр - Аялгуут) хэмээн нэрлэж байжээ. Харин хөгжмийн зэмсгийг эзэмшиж байсан баатар эрийг Чүрэ гэдэг байжээ. Магадгүй түүний олонд түгсэн алдар цуу нь "Яая-Огыл" буюу "Аялгууч хүү" байсан бололтой.

Монголын археологч, түрэг судлаач, хөгжмийн судлаачдын хамтын хүчээр хийсэн судалгааны үр дүнд уг хөгжмийн зэмсгийн төрөл зүйл, уг нэр, эзэмшигчийнх нь нэр алдар, унаган дуугаралт хөг аялгууг сэргээн тогтоожээ.(Ц.Төрбат)