Монгол улсын баруун хойд хэсэг, ОХУ-ын Бүгд найрамдах Тува улсын нутагт тархсан түрүү төмрийн үеийн археологийн соёл болно. Манай улсын нутагт одоогоор Увс аймгийн Улаангом сумын Чандмань уул, Сагил сумын Сагилын голд тус тус малтан судласан бол Тувагийн нутагт 666 гаруй газарт малтжээ.

Уг соёлын нэр 5 өөр янзаар нэрлэгдэж байна. Тувагийн нутагт судалгаа хийсэн Л.Р.Кызласов анх Уюкийн соёл гэсэн нэр томъёог гаргасан бол С.И.Вайнштейн Казылганы соёл, А.Д.Грач Саглын соёл гэж нэрлэсэн байна. Харин Монголын нутагт энэхүү соёлын Монголын хувилбарт Чандманы соёл, Улаангомын булш гэсэн хоёр өөр нэр оноогджээ. Эд бүгд үндсэндээ нэг соёлын олон хувилбар, орон нутгийн хувилбаруудыг өөр өөрөөр нэрлэсэн явдал төдий юм. Иймээс Чандмань-Сагилын соёл гэж хоршуулан нэрлэх нь Орос ба Монголын судалгааны уламжлалыг нэгтгэсэн хүлээн зөвшөөрөгдөх нэр томъёо болох юм.

  Чандмань-Сагилын соёлын оршуулгын дурсгал нь хүрээтэй ба хүрээгүй гэсэн хоёр төрөлд хуваагдана. Хүрээтэй булшнууд нь ихэвчлэн голдоо хотгортой том хэмжээтэй чулуун дараастай байх бөгөөд дотроо дүнзэн бунханд нэгэн зэрэг олон хүнийг оруулсан байдаг. Хүрээгүй булшнууд нь жижгэвтэр хавтгай чулуун дараастай байх төдийгүй энгийн шороон нүхэнд ганц хүнийг оршуулсан байдаг. Сагилын булшинд хүнээ баруун хойд зүгт толгойгоор нь хандуулан хажуу бөөрөөр нь хэвтүүлэн хөлийг нь ихэд атийлгасан байдалтай тавьдаг. Хүнээ дагалдуулан нэлээд баялаг эд өлгийн зүйлсийг тавьдаг. Үүнд, шавар сав суулга, хүрэл ба төмөр зэр зэвсэг, бүс, гоёл чимэглэлийн зүйлс, мөн адуу малын тоног хэрэгслийн зүйлс багтана. Чандмань-Сагилын урлаг нь өндөр ур хийцтэй алт, хүрэл, ясан сийлбэр, цутгамлаар алдартай.

Чандмань-Сагилын булшны баруун талд хооронд нь нэлээд зайтай зоосон 8 чулуунаас бүрдсэн тахилгын байгууламж бий. Түүнчлэн энэ соёлд хамаарах хадны зургийн дурсгалууд Тува ба Баруун хойд Монголд тархжээ.

Энэ соёлын хүн ам нь монгол ба европжуу холимог төрхтэй байсан бөгөөд зарим судлаачид тэднийг хятад сурвалжид нэр гардаг динлин нартай холбодог бол зарим нь гяньгунь нар мөн хэмээн таамагладаг.  

Чандмань-Сагилчууд баруун талдаа Пазырыкийн соёлтой хил залгахын дээр зүүн талаараа хүннүчүүдтэй мөр зэрэгцэн оршиж байжээ. Уг соёлын он цагийг НТӨ VI-II зуун хэмээн тоймолдог бөгөөд Хүннү гүрэнтэй зуу орчим жил зэрэгцэн оршиж байгаад устжээ. (Ц.Төрбат)