Амбагань (Абагай буюу Тай зу Абаоцзи（太祖阿保磯, 872-926) гэж нэрлэх нь бий), түүний эцэг нь хятан нарын тэргүүлэх гурван овгийн нэг болох Елюй (Ели, Шили) овгийн тэргүүн Ганьли, эх нь Уйгурын Сяо овгийн Яонянь Яньмужинь. Амбаганийг хорвоод мэндлэхэд нь Чолижи гэж нэрлэсэн ба Амбагань буюу Абагай хожим нь олгосон хэргэмийн нэр гэж үздэг. Бага насанд нь түүний эцэг олзны хятадуудаар Амбаганьд хятад хэл заалгадаг байсан, тэрээр хятад хэлээс гадна уйгур, бохайгаар тус тус ярьж чаддаг байсан гэдэг. Тэрээр залуудаа цэрэг тэргүүлэн си, шивэй, угу аймгийг амжилттай довтолсоны учир зэрэг цол ахисан байдаг. 901 онд дэвшин цэргийн тэргүүлэгч “илицзин” албанд томилогдсон байна. 902 онд Хэбэй, Хэдунийг байлдан дагуулж 95 000 хүн олзолж, есөн хот буулган авч олон толгой мал булаан авсан байдаг. 902-906 онуудад хятад болон хөрш улс, аймгуудыг амжилттай довтолж байсан. 903 он гэхэд Амбагань нь “юйюэ” хэргэм хүртжээ. 904-906 онуудад умардад шивэй нартай байлдаж байсан. 
     907 оноос хорин жилийн турш бохай нартай дайтсан ба энэ үеэрээ Ляо улсыг байгуулсан байна. Амбаганий хятан нарын тэргүүнээр хэдүйд хэрхэн заларсан түүх нь тодорхойгүй. Хятад түүх дэвтэрлэгчид энэ тухай тодорхой мэдээ байхгүй учир өөр өөрөөр бичсэн нь бий. Түгээмэл хоёр хувилбар байдаг. Үүнд, нэгдүгээр хувилбар ёсоор хятан нар найман аймгаас бүрдэх ба тус бүр тэргүүлэгчтэй байжээ. Эдгээр найман тэргүүлэгчийн нэг нь бүх тэргүүлэгчдийг захирдаг байсан ба гурав гурван жилээр сонгогддог байжээ. Амбаганий ээлж ирэхэд тэрээр энэ уламжлалыг үгүй хийхийг санаархасан ч бусад тэргүүн нар эсэргүүцсэн байна. Амбагань бүх тэргүүлэгчдийг найранд урьж найрын үеэр бүгдийг хороосон гэнэ. Нөгөө нэг хувилбарт Амбагань нь хятан нарын өмнөх тэргүүний гэрээсэлсэний дагуу их ор залгамжилсан гэнэ. Оуян Сю “Ляо ши”-д энэ тухай ингэж тэмдэглэсэн байдаг. Үүнд: Амбагань Яонянь овгийн Хэндэжин хаанаас илүү эрх мэдэлтэй болж бургас шатаан Тэнгэрт тахил өргөн өөрийн хаан ширээнд заларсанаа тунхаглав. Яонянь овог түүнийг эсэргүүцэх хүч үгүй тул түүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга үгүй болов. Амбагань тэргүүлэгчээр есөн жил залраад өөрийн эзэлсэн Ханьчэн хотод суурьшин цэргийн эрх мэдлээ хүлээлгэн өгөх тухайгаа бусад тэргүүлэгч нарт зарлажээ. Түүний хатан Шулюй нь бүх жанжидыг найранд урихыг санал болгосон ба ирсэн зочид идэж уун согтон унахад Амбаганийн цэргүүд бүгдийг нь хороосон гэнэ. Гэвч энэ түүх нь 916 онд болсон үйл явдал буюу тэр цагт Амбагань нь түүнийг ээсэргүүцэгчдийн үлдэгдлийг үгүй хийсэн үйл явдалд хамаарах болов уу. Амбагань 916 онд өөрийн дайснуудаа бүрэн дарж Тэнгэрт өргөсөн их тахилгын үеэр “Аугаа ариун мэргэн, Аугаа гэгээрсэн Тэнгэрийн хаан” хэргэмтэй хаан ширээнд заларч оны цолоо “Бурханы соёрхосон хэргэмт” (Шэньцэ) гэж нэрлэн нийслэлээ одоогийн ӨМӨЗО-ны Чифэн мужийн Баарин Зоч хошууны нутагт байгуулан улсаа “Хятан улс” буюу ((契丹國-Цидань гуо) гэж нэрлэжээ. 
     Амбагань 910 онд төрийн бичиг хэрэг эрэхлэх зайсангийн алба бий болгосон ба анхны зайсангаар хатан хааны ах томилогдсон байдаг. Мөн найман аймгаас шилж авсан 2000 шилдэг дайчдаас бүрдсэн хааны бие, орд өргөөг хамгаалах шигшмэл цэрэгтэй болсон байна.  
     Амбагань хааны зарлигаар 902 оны орчимд Хятан улсын нутагт анхны хятад хот Лунхуанжоу хот байгуулсан байна. Амбагань хаан буддын шашныг ивээн хятан нарын дунд түгээхэд дэмжлэг үзүүлж байжээ. 916 онд Кунзийн сүм байгуулсан. 920 онд Амбагань хааны зарлигаар 1460 тэмдэгтээс бүрдсэн их хятан бичиг зохион хэрэглээнд оруулсан байна. 925 онд дүү Делед уйнурын элчийн хүлээн авах үүрэг өгсөнд дүү нь богино хугацаанд уйгур хэл сурсан ба удалгүй 350 үсгээс бүрдэх бага хятан бичиг зохиосон байна. 
     Баруун Ляо улс нь XIII эхээр Найманы хаан Кучлук хаан ширээнд заларсан цагт хүч нь суларсан буюу дотоодын зөрчил, хятан нарын ноёрхолыг эсэргүүцсэн Дундад Азийн иргэдийн тэмцэлд идэгдэн, Найманы хааны явуулсан алдаатай гадаад, дотоод бодлогын уршгаар хурдтай доройтсоор 1218-1220 онд Чингис хааны цэргийн цохилт дор нуран унажээ. (Н.Ганбат)