Баруун Ляо улс (西遼史1124-1218)-ын түүх. Баруун Ляо улс нь Дундад Азид Талласын болон Чу голын хөндийд, зүүн хойд этгээдэд Кульджааас баруун өмнө этгээдэд Амударья хүрсэн газар нутаг, мөн газар тариалан өндөр хөгжсөн Ферган, Мавереннахр, хүн ам шигүү суурьшсан Самарканд зэргээс гадна эртний караханидын удам захирч байсан Бухар, үржил шимгүй Иссык куль нуурын ойр орчмын нутаг багтаж байжээ. Баруун Ляо улс нь нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр зүрчин нарын Алтан улс, Өмнөд Сүн улсаас дутахааргүй том газар нутагтай байжээ. Газар тариалан болон бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэгчид зэрэгцэн оршсон, олон угсаатны нэгдэл улс байсан. 1123 онд зүрчин нарын дайралт дор мөхсөн хятаны Ляо эзэнт улсын нэрээр нэрлэсэн. Баруун Ляо улсын нийслэл нь Чу голын эрэг дээр байрлаж асан Баласагун хот болно. 
     Баруун Ляо улсад бэлчээрийн мал аж ахуй (адуу, үхэр, хонь, тэмээ) хөгжихийн зэрэгцээ газар тариалан эрчимтэй хөгжиж байсан, гар урлал буюу шаазан, ваар, шил, хүрэл, төмөр боловсруулалт, торго, торгон урлал, цагаан хивс, үнэт эдлэл, боолын худалдаа хөгжиж байсан. Баруун Ляо улсад олон угсаатны нэгдэл оршиж байсан. Өвөрмөц дүр төрх бүхий хот сууритай байсан буюу хотын хэрмэн ханын дотор талд газар тариалан, хэсэгчилсэн мал аж ахуй, гар урчуудын дүүрэг,  зах зэрэг оршиж байжээ. Баруун Ляо улс нь өөрийн гэсэн өвөрмөц хийцтэй “Кан го Тун бао” гэх мэт зоос дэлдэж байсан байна.  Байгалаас алт мөнгө олборлохоос гадна чулуун давс олборлож байжээ. Баруун Ляо улсын нутаг дэвсгэрээр Торгоны зам, Алтны буюу адууны зам, Хашийн зам дайран өнгөрөхөөс гадна дотоодын буюу хот суурин газрыг холбосон орон нутгийн чанартай худалдааны замууд байсан учир гадаад болон дотоод худалдаа сайн хөгжсөн байжээ.  
     Хятан нар бүх шашин шүтлэгт адил тэгш хандаж байсан учир баруун Ляо улсад загалмайтны шашны несториан урсгал, буддизм, махаяна, тэнгэр шүтлэг, кунзийн суртал, лалын шашин зэрэгцэн оршиж байжээ.  
     XII зууны сүүл гэхэд Баруун Ляо улсын хүч суларч 1180-1182 онд Маверранахрын хорезмшахуудын довтолгоон идэвхижиж 11898 онд Баруун Ляо улсын цэрэг Гуридын эсрэг аян айнд ялагдсан байдаг. Баруун Ляо улсын гүр хааны эрх мэдэл хязгаарлагдмал буюу цэргийн хүчид тулгуурлаж байжээ. Хот суурин газар төвлөрөн суух лалын шашинт иргэд төр барьж байсна нүүдэлчдийг дээрэм тонуул хийхийн учир дургуйцэж байжээ. 
     1218-1220 оны орчимд хар хятан нарын Баруун Ляо улс нь Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна.  
     1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.  
     Оросын болон Зөвлөлтийн түүхчдээс тусгайлан хятан нарын түүхээр эх сурвалжийн судалгаан дээр ажилласан судлаачид гэвэл Г.М.Розова, академич В.П.Васильев, В.В.Горский, М.Д. Храповицкий, М.Н.Суровцов, Г.Франке, К.А. Витфогель, Фэн Цзяшэн, А.М.Позднеев, Л.М.Рудов, В.С. Таскин, Л.В. Тюрюмина, Г.К.фон Габеленц (Geschichte der Grossen Liao), Г.Г.Пиков нарын эрдэмтэд судалсан байдаг. (Н.Ганбат)