Монголын түүхийн тайлбар толь

А Б В Г Д Е Ё Ж З И К Л М Н О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Э Ю Я

Чандманий булш

Чандмань уулын булш (Улаангом сум, Увс аймаг)

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг	Чандмань-Сагилын соёл
Төрөл	Булш оршуулгын дурсгал
Түүхэн эрин үе	Түрүү төмрийн үе
Он цаг	НТӨ VI-II зуун
Салбар	Археологи

Чандманий булш

Түрүү төмрийн үеийн археологийн соёл.

Увс аймгийн төв Улаангом хотоос баруун өмнө тийш 1 км орчим зайд Чандмань уулнаа орших оршуулгын дурсгалт газар юм. Анх барилгын газар шорооны ажлын явцад санамсаргүй байдлаар илэрч, 1972-1974 оны хооронд Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан түүх-соёлын дурсгал судлах анги 40 гаруй булшийг малтан судлажээ.

Монголын археологийн судалгаанд энэхүү оршуулгын газрыг Чандманий булш хэмээн нэрлэж хэвшсэн байна. Харин Оросын судлаачид энэ дурсгалыг “Улаангомын булш” хэмээн бичиж нэрлэж ирсэн юм.

Чандманийн булшнууд нь гадаад байгууламжийн хувьд газрын өнгөн хөрсөн дээр ил цухуйн мэдэгдэх болон ямар нэгэн шинж тэмдэггүй гэсэн ерөнхий 2 төрөл бөгөөд дотоод байгууламж нь чулуун хашлага ба дүнзэн бунхан, ямар нэгэн нэмэлт байгууламжгүй гэсэн 3 хэлбэр мэдэгджээ. Дийлэнхи булшнуудад 2-8 хүнийг хамтад нь оршуулсан байснаар онцлог юм. Хүнийг толгойгоор нь баруун, баруун хойд зүгт хандуулан хөлийг өвдгөөр нугалан хажуугаар хэвтүүлэн оршуулсан байсан нь тухайн үедээ Монголоос илэрч байгаагүй оршуулгын өвөрмөц зан үйлд тооцогдож байв. Булшнаас хүрэл хутга, кинжал, байлдааны сүх, олон төрлийн шавар ваар сав, амьтны дүрстэй гоёл чимэг их хэмжээтэй олдсон байдаг. Мөн цөөн тооны төмөр хутга, зэр зэвсгийн үлдэгдэл ч илэрсэн байна.

Чандманийн булшнаас илэрсэн олдворууд нь Алтайн нурууны баруун талаар тархсан Скиф-Сибирийн хэлбэрийн соёлтой нэг гаралтай болохыг илтгэдэг. Мөн булшны бүтэц, зохион байгуулалт ч хөрш Тува, Минусын хотгорын соёлуудтай олон талаар төстэй юм. Гэхдээ энэ дурсгалд орон нутгийн онцлог шинжүүд ч багагүй ажиглагдах тул тусгайд нь Чандманийн соёл хэмээн нэрлэх болжээ. Палеоантропологийн судалгааны үр дүнд Чандманий булшныхан монголиод болон европиодын завсарын хэв шинжийнхэн байсан нь тогтоогдсон юм.

Чандманий булшны эд өлгийн хэрэглэгдэхүүн одоо ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн лабораторид хадгалагдаж буй. Харин хүний ясны олдворууд МУИС-ийн Антропологи, археологийн тэнхимд хадгалагдаж байгаа.

Чандманийн булшийг олдсон хүрэл олдворуудын хэлбэр хийцийн харьцуулсан судалгаанд тулгуурлан НТӨ VII-IV зуунд холбогдуулдаг. (Ц.Төрбат)

Ашигласан ном зохиол

Мамонова Н.Н. Демография Улангомского могильника (саяно-тувинская культура V-III вв. дон.э.) // Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978, стр. 123-135.

Наран Б. Баруун Монголын эртний нүүдэлчдийн өвчлөл (Хүрлийн сүүлч төмөр зэвсгийн эхэн үе). УБ., 2003.

Новгородова Э.А. Древняя Монголия. Некоторые проблемы хронологии и этнокультурной истории. ‒ М., 1989.

Цэвэндорж Д. Чандманьская культура // Археология и этнография Монголии. Новосибирск,1978, стр. 108-117.

Цэвээндорж Д. Чандманий соёл. Нэмэн засварласан хоёрдахь хэвлэл. УБ., 2007.

Novgorodova E.A., Volkov V.V., Korenevsji S.N., Mamonova N.N. Ulangom — ein Gräberfeld der skythischen Zeit aus der Mongolei. // In: Ulangom. Ein skythenzeitliches Gräberfeld in der Mongolei. Asiatische Forschungen. Bd. 76. Weisbaden, 1982.