Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Ляо ши
Хамаа бүхий үг Хятан нарын түүх
Төрөл Түүхэн сурвалж
Цаг үе 907-1125
Хэний хаанчлалын үед Амбагань /Абаоцзи/
Салбар Эртний түүх

Ляо улсын түүх

Хятаны Ляо улсын түүхийн талаарх хятад хээл дээр бичигдсэн үндсэн сурвалж.

     Ляо улс (遼史907-1125)-ын түүхэн сурвалж. Орчин үеийн Хятадын зүүн, зүүн хойд этгээдэд оршиж байсан хятан нарын байгуулсан Төмөр улс буюу Ляо улс (X-XII зууны эхэн)-ын түүхийг өгүүлнэ.  
     Жингийн хаан Си Цзуны зарлигаар хятан Ила Цыжин анх дэвтэрлэх ажлыг эхлүүлсэн бол түүний нас барсаны дараа Сяо Юнчи дуусган 75 хуйлмал түүхийг 1148 онд хаанд өргөн барьсан ч түшмэдийн олонхи нь “бүдүүлгүүдийн” түүхийг төрийн түүх бичлэгийн загвараар бичихийг эсэргүүцсэнд уг дэвтэрлэсэн түүхийг үл соёрхосон ба 1189-1207 онд 13 түшмэд Ляо улсын түүх дэвтэрлэх ажлыг гардан авсан байна. 1189-1207 онд нийт 13 түшмэл Ляо улсын түүхийн шинэ хувилбарыг эмхэтгэсэн ч энэ дэвтэрлэсэн түүх нь бие даасан байдлаар байх эсвэл Сун улсын түүхийн хавсрага болох эсэх тал дээр маргаан үүссэнээр ажил зогссон байна. Түүх дэвтэрлэх ажил Монголын Юань гүрний үед дууссан буюу 1343 онд Тогто(х?)-ын тэргүүлсэн 23 хүний бүрэлдэхүүнтэй баг уг ажлыг үргэлжлүүлэн 1343 онд дуусгасан байдаг. 
     Ляо улсын түүх нь 116 хуйлмалаас бүрдэнэ. Үүнд: “Хаадын уг эх” (本纪) 30 хуйлмал, “Судрын чуулган” (書) 32 хуйлмалд хятанчуудын амьдрал ахуй, засаг захиргаа, газар зүйн тойм, он тоолол, ёслол, дуу хөгжим зэргийн тухай өгүүлнэ. Мөн “Он дарааллын хүснэгт” (表) 8 хуйлмалд хятан нарын өмнөх үеийн тухай, хаан удмын төрөл садангийн товч намтар, хаадын гадагш морилсон тухай мэдээ, харьят аймаг, эзэмшил нутгийн талаарх мэдээ зэрэг багтдаг. “Түүхэн хүмүүсийн намтрын ойллого” (列传) 45 хуйлмалд хатад, томоохон түшмэдийн намтар тус тус багтдаг байна. Мөн 115 хуйлмалд хаяа нийлсэн улсууд (Корё, баруун Ся)-ын тухай мэдээ байдаг бол 116 хуйлмал толь бичигт оноосон нэр, хэргэм зэргийг өгүүлнэ.   
     “Ляо улсын түүх”-нд өмнөх түүх дэвтэрлэгчдийн эмхэтгэсэн олон хятад сурвалжийн мэдээ ороогүй байдаг. Тиймээс Чингийн түүх дэвтэрлэгч Ян Фужи “Ляо улсын нөхсөн түүх”-ийг таван хуйлмалыг эмхэтгэн орхигдсон маш их баримт, мэдээ буюу тухайлбал хятан нарын тухай өгүүлэх “Хуучин таван төрийн түүх” зэргээс оруулсан байдаг.  
     “Ляо улсын түүх”-ийг 1636 онд Хифэ нь туслах Вамба, Чабухай, Ванвонкуй нарын хамт Чингийн хаан Тай зунд айлтгал өргөн барьсанаар мөн онд “ляо улсын түүх”-ийг манж хэлэнд орчуулах ажил эхэлсэн ба уг орчуулгаар “үргэлжид анхааран болгоох”-ын тухай “үл зохих үйлийг” орхигдуулан “сайн үйлсийг хөхиүлэн дуурсгаж”, “хорон үйлийн золгүйдлийг” нягт авч үзэхийг зарлигдсан гэдэг. Энэ ажил 1639 онд дуусч 1644 Ши зу хаанд толилуулсан ба 1646 онд уг орчуулгыг манж хэлтэй хэн хүн хэрэглэхэд дөхөм байх үүднээс хувилан түгээсэн байна. 
      Монгол хэлэнд энэ түүхэн сурвалж орчуулагдаагүй болно.  Орос хэлэнд 1869-1870 оны үед Санкт-Петербургийн дорно дахины факультетийн оюутан М.Н.Суровцов  “Хятан нарын Дундад Ази дахь ноёрхол” гэх бичихийн тулд “Ляо улсын түүх”-ийг орчуулсан гэдэг ч гар бичмэл нь үрэгдэж алга болсон гэдэг ба М.Н. Суровцовын номын эх бичвэр ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахин судлалын архивт хадгалагддаг байна. (Н.Ганбат)  

 

Ашигласан ном зохиол

Хятадын хорин дөрвөн төрийн түүх. Ляо улсын түүх. т. 19, Шанхай, 1958. 

Пиков Г.Г. Западные кидани. Новосибирск, 1989.  


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол