Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Зүүн Хангийн түүх
Хамаа бүхий үг Хүннү, Ши жи, Хан улсын түүх
Төрөл Түүхэн сурвалж
Цаг үе Хан улс
Хэний хаанчлалын үед Гуан Уди – Сянь Ди
Салбар Эртний түүх

Хожуу Хангийн түүх

Хүннүгийн түүхийн талаар чухал хэрэглэгдэхүүн агуулсан хятад сурвалж бичиг.

     Хожуу Хан улсын түүх (後漢書 мөн “Зүүн Хангийн түүх” (東漢書) гэх нь ч бий (НТ 25-200 он) “Хан шу”-ийн үргэлжлэл. Эртний Хятадын түүх дэвтэрлэгч Фан Е буюу Фань Юй Зун (范曄 398-445) V зууны үед эмхэтгэсэн.  
     “Хожуу Хангийн түүх”-ийн түүх нь Зургаан төр (六朝)-ийн үеийн нэгэн гол түүхийн тухай өгүүлсэн түүхэн зохиол бөгөөд Хятадын хорин дөрвөн төрийн түүхэнд Түүхэн тэмдэглэл, Гурван улсын тэмдэглэл буюу Гурван улсын үлгэр, Хан шу зэрэг сурвалжийн хамт багтдаг. Фань Е нь ”Хожуу Хангийн түүх”-ийг анх арван тэмдэглэл (十纪)-д “Хаадын  уг эх”, хаадын түүхэн үйл явдлаас өгүүлэх үндсэн бичлэг; арван хуйлмал (十志)-д дүрслэн өгүүлэл, түүхэн үйл явдлын тойм; 80 (列傳) хуйлмалд түүхэн хүмүүсийн намтарын ойллого, амьдрал, үйл ажиллагаа гэж бүлэглэн бичихээр төлөвлөж байжээ. Гэвч тэрээр 47 насандаа цаазлуулсан учир тэрээр “Арван тэмдэглэл”, “Арван хуйлмалыг л бичсэн ба “Намтарын ойллого”-ыг бичиж амжаагүй ажээ. Хожим буюу Лян улс (502-557)-ын үед Лю Жао хэмээгч түүх дэвэтэрлэгч Сыма Бяо (?- 306 орчим)-ийн дэвтэрлэсэн “Хан улсын түүхийн үргэлжлэл” (續漢書Xu Han shu) дахь гучин хуйлмалаас бүрдсэн найман (八志) тойм тэмдэглэлийг авч тайлбар сэлтээр баяжуулан тэр үед хадгалагдаж асан “Хожуу Хангийн түүх”-нд нэмсэн байдаг. Энэхүү нэмж баяжуулсан хувилбар өнөөдөр бидний гарт ирсэн байна. Энэ нь 10 хуйлмал (傳 жуань) буюу үүний 10 хуйлмалын есөд нь 13 хаад, нэг хуйлмал нь тэдний хатадын тухай өгүүлдэг, намтарын ойллого бүхий 80 хуйлмал (1-ээс 90 хүртэлх)-д харь угсааны ард түмний тухай буюу дорнод ба өмнөд этгээдэд оршин сууж асан Ман, баруун өмнөд болон баруун этгээдэд оршин сууж асан Чян (85-87 хуйлмал), Өмнөд Хүннү, Ухуань, Сяньби (89-90 хуйлмал), Баруун орон (Си юй 88 хуйлмал), мөн 30 (30志) буюу тэмдэглэл нь дотроо нэгээс гуч хүртэл дугаартай ба хуйлмалуудыг нэг бүрчлэн ангилаагүй. Энэ гучин тэмдэглэлд цаг тооны бичиг хөтлөлт, ёс журам, зан үйл, тахилга тайлга, одон орон, таван хөдөлгөөнт эх, улс орны засаг захиргааны хуваарь, албан тушаалын шатлал, хувцас зүүсгэл, дагалдах хөсөг зэргийн тухай өгүүлнэ. 
    Энэхүү дэвтэрлэсэн түүхэнд Хан улсын гүн ухаантан Хэ Сью (何休)-ийн Хавар, Намрын улсын тодотгол түүх (春秋公羊解詁)  багтдаг ч уг зохиолын ихэнхи хэсэг цаг хугацааны эрхээр үрэгдэн цөөн хэсэг нь эшлэл маягаар хадгалагдан өнөө үед хүрсэн байдаг. “Хожуу Хангийн түүх”-ийн сүүлийн гучин дэвтэр нь хууль эрх зүй, газар зүй, одон орон, тахилга тайлга гэх мэт түүхэн үйл явдалд холбогдолгүй сэдэв хамрагдсан байдаг. Эдгээр гучин ботийг III зууны үед Сыма Бяо эмхэтгэн Хожуу Хангийн түүхэнд гурван зуун жилийн дараа нэмж оруулсан байдаг.   
    “Хожуу Хангийн түүх”-ийн нэг онцлог бол тухайн улсын хууль эрх зүй, соёл, эдийн засгийн талаар мэдээ байхгүйд оршино. Өмнөх болон түүний дараа дэвтэрлэсэн түүхүүдэд “Хууль, сургаалийн ойллого”, “Уран зураг, уран зохиолын ойллого”, “Хоол унд, арилжааны ойллого” (тухайн үеийн эдийн засгийн талаарх мэдээ) гэх мэт тойм ямар нэг хэмжээгээр байдаг бол энэ дэвтэрлэсэн түүхэнд орхигдсон байдаг. Мөн түүхэн хүмүүсийн намтар түүхийг өмнө дурдсан дэвтэрлэсэн түүхэнд он цагийн дарааллын дагуу оруулсан байдаг бол “Хожуу Хангийн түүх”-нд тодорхой шалгуурын дор нэгтгэсэн буюу гол төлөв нийгэмд эзэлж байсан байр суурь, зэрэг дэвийн шатлалын дарааллаар оруулсан байдаг. 
    Хожуу Хангийн түүх”-д түүх дэвтэрлэгчийн тухайн түүхэн үйл явдал, хувь хүний талаарх өөрийн байр суурь, үзэл бодол, хандах хандлагыг баримталсан байдаг учир эл дэвтэрлэсэн түүхийг уншихдаа эх бичвэрийг уншихаас гадна үгийн цаад утгыг анхаарч уншвал зохино гэж судлаачид үздэг байна. (Ц.Ганбат)

 

Ашигласан ном зохиол

“Хожуу Хангийн түүх”. Т 1-12. Бээжин., 1973.

Кун Фань, Ван Чун. – Хятадын лавлах толь. Гүн ухаан. Т. II. Бээжин–Шанхай, 1987, с. 891–893.   

Духовная культура Китая: энциклопедия: в 5 т. / Гл. ред. М.Л.Титаренко; Ин-т Дальнего Востока. М.: Вост. лит., 2006. Т. 1. Философия / ред. М.Л.Титаренко, А.И.Кобзев, А.Е.Лукьянов. - 2006. – 727. 

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол