Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Хань шу
Хамаа бүхий үг Ши жи, Хожуу Хангийн түүх, Хүннү гүрэн
Төрөл Түүхэн сурвалж
Цаг үе Хан улс
Хэний хаанчлалын үед Чэн ди хааны үед анх эхлүүлсэн
Салбар Эртний түүх

Хан улсын түүх

Хүннүгийн түүхийн талаар үнэтэй мэдээ агуулдаг хятад сурвалж бичиг.

     Хан улсын түүх (漢書) (“Түрүү Хангийн түүх” 前漢書/ баруун Хангийн түүх西漢) гэх нь ч бий НТӨ 260- НТ 20 он)-ын түүхэн эх сурвалж. Бань Бяо (班彪 н.т. 32-92) анхлан бичиж эхэлсэн ба түүний ууган хүү Кунзийн сурталт, яруу найрагч Бан Гу ( 班固н.т. 32-92), тухайн цаг үеийнхээ нэрт яруу найрагч охин Бан Жао (班超 н.т. 45-116) нар дуусгасан. Мөн удаахь хүү, Хангийн нэртэй цэргийн жанжидын нэг Бань Чао (班超 м.э. 32-102) нь өөрийн намтар түүхээ оруулсан байдаг. Хангийн түүх нь Хятадын Хорин дөрвөн төрийн түүхд багтдаг ба Хятадын дараа дараагийн төр улсын түүхэн бичлэгийн эх загвар нь болсон гэдэг. “Хан шу”-г мөн Түрүү Хангийн түүх гэх нь бий. Эл дэвтэрлэсэн түүхийн үргэлжлэл нь Фан Е-ийн дэвтэрлэсэн “Хожуу Хангийн түүх (Зүүн Хангийн түүх范曄-後漢朝-東漢н.т.ө. 206-н.т.220)” болно.  
     “Хангийн түүх” нь нийт 120 хуйлмалын 100 хуйлмал (бүлэг) нь дөрвөн хэсгээс бүрдэх ба Бань Гу нь уг дэвтэрлэсэн түүхийг албан ёсоор эмхэтгэн дуусгасан гол зохиогч нь гэж үздэг ба № 9, 10, 73, 84, 98 хуйлмал буюу бүлгийг эцэг Бань Бяо бичсэн гэж үздэг бол № 13–20 хуйлмалыг түүний охин Бань Жао, № 26-г Ма Сюй нар тус тус туурвисан байна. 
     “Хангийн түүх” нь алдарт “Түүхэн тэмдэглэл”-ийн загвараар бичигдсэн гэдэгч зарим ялгаа, онцлог бий. Тухайлбал, газар зүйн байршил, төр улсын түүх, Хангийн төрөөс өмнөх үеийн түүхэн хөгжлийн тойм, түүхэн баатруудын талаарх домог, Күнзийн номлолыг баримтлан өгүүлсэн зэргээр “Түүхэн тэмдэглэл”-ээс ялгаатай.    
     “Хангийн түүх” нь Хан улсын анхны хаан Лю Бангаас эхлэн Ван Мангийн түүхийг өгүүлсэн нийт 230 жилийн түүхийг багтаасан дэвтэрлэсэн түүхэн зохиол. “Хангийн түүх” буюу “Түрүү Хангийн түүх” нь Хангийн төрийн түүхэн үйл явдлын он дараалал, хаадын намтар, түүхэн үйл явдлын он дараалал зэргээс бүрдэнэ. Тусгай бүлэгт тухайн үеийн Хангийн төрийн эдийн засаг, хууль эрх зүй, шинжлэх ухаан, уран зохиол, уран зураг, газар зүйн тойм, засаг захиргааны бүтэц, хуваарилалт багтана. Түүхэн зүтгэлтнүүдийн намтрын хэсэгт тухайн үеийн эдийн засгийн талаар үнэтэй мэдээ өгүүлсэн байдаг. Мөн хил залгаа болон алс чандад орших улс орны тухай буюу Хүннү, Солонгос, Япон (эртний Хятадын дэвтэрлэсэн түүхэнд анх тэмдэглэгдсэн нь энэ) болон баруун хойд этгээдэд амьдарч асан ард түмний талаархи мэдээ өгүүлсэн байдаг. 
     Хан улс нь Эртний Хятадын түүх бичлэгийн “алтан үе” гэж Сыма Цянь, Бань Гу нар тэмдэглэсэн гэдэг. Энэ зохиол нь НТӨ III-I зууны эхэн үеийн Хятадын улс төр, нийгэм-эдийн засгийн албан ёсны түүхэн эх сурвалж гэж тооцогддог байна. (Н.Ганбат)      

 

Ашигласан ном зохиол

Endymion Wilkinson. Chinese History: A New Manual. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center, 2012.

Бань Гу. Ранняя история династии Хань (Цянь Хань шу) В.С. Таскин. М., 1968.  

Бань Гу. Хань шу. Т. 1–12. Пекин, 1964; Древнекитайская философия. Эпоха Хань. М., 1990, стр. 131–154, 320–324.

Бамбуковые страницы: Антология древнекитайской литературы. М., 1994, стр. 175–191.

The History of the Former Han Dynasty of Pan Ku / Tr. by H. Dubs. Vol. 1–5. Baltimore, 1938–1955. Китайская философия: Энциклопедический словарь. М., 1994, стр. 369–370. 

Синицын Е.П. Бань Гу—историк древнего Китая. М., 1975.

Bodde D. Essays on Chinese Civilization. Princ, 1981. Р. 141–160.

Knechtges D.R. The Han Shu Biography of Yang Xiong (53 B.C. — A.D. 18). Phoenix, 1982.

Sprenkel О.В. van der. Pan Piao, Pan Ku and Han History. Canberra, 1964.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол