Хөшөө цайдамын Тоосгон дээрх бичээс

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Руни бичиг
Хамаа бүхий үг Куль-Тегины онгон ба гэрэлт хөшөө, Билгэ хааны онгон ба гэрэлт хөшөө, Тоньюкукын онгон ба гэрэлт хөшөө, Их Хөшөөт-Куль чурын гэрэлт хөшөө, Тариатын гэрэлт хөшөө
Төрөл Бичээс
Түүхэн эрин үе Эртний Түрэгийн үе
Он цаг НТ VI-VIII зуун
Салбар Археологи

Эртний түрэгийн үсэг бичиг

Эртний түрэгийн үсэг бичиг.

     Эртний түрэгийн үсэг бичиг буюу Монгол нутаг дахь руни бичгийн дурсгалын судалгааг анх 1889 онд Оросын Газарзүйн Нийгэмлэгийн Дорнод Сибирийн салбарын эрдэмтэн Николай Михайлович Ядринцев ахлагчтай шинжилгээний анги Орхоны хөндийд ирж ажилласнаар эхэлжээ. Тэд эндээс эртний бичиг бүхий хосгүй хөшөө дурсгал олсон тухайгаа 1890 онд Москва хотод болсон Олон Улсын Археологийн VIII хурлын үеэр дэлхий дахинд мэдээлсэн байна. Улмаар Орхоны хөндийд 1890 онд Фин-Угорын нийгэмлэгээс А.Гейкел-ээр удирдуулсан шинжилгээний анги, 1891 онд Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн В.В.Радловоор толгойлуулсан Н.М.Ядринцев, С.М.Дудин, Д.Клеменц нарын хэд хэдэн судлаачийн бүрэлдэхүүнтэй шинжилгээний анги ажилласнаас хойш 1902 онд Учжоуд сууж асан Английн консул К.Кэмбелл, 1909 онд Францын жуулчин Де Лякост нар ирж ажиглалт тодорхойлолт хийсэн ба 1912 онд В.Л.Котвич дахин магадлан судалжээ.
     В.В.Радловын удирдсан шинжилгээний анги Орхон голын хөндий дэх Түрэгийн алдарт дурсгалууд дээрхи руни бичээсийг судалсан төдийгүй хад чулуун дээрхи зарим бичгийн дурсгалыг шинээр илрүүлэн бүртгэсэн байдаг. Энэ шинжилгээний ангийн ажлын үр дүнд, дурсгалын тодорхойлолт, гэрэл зураг, хэв дардас зэргийг багтаасан эрдэм шинжилгээний цуврал бүтээл гарсан билээ. Тэр үед нангиадач Георг фон Габеленц Күль-Тегиний гэрэлт хөшөөний нангиад бичээсийг, Габриел Девериа Билгэ хааны болон Хар балгасын гэрэлт хөшөөний нангиад бичээсийг тус тус орчуулж, Отто Доннер Енисей хийгээд Орхон бичгийн үсгийн харьцуулал, Күль-Тегин, Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичээсийн “үсгийн цэс (the graphic index)” хийсэн бөгөөд Енисейн бичээсийн 34 дурсгалын “үсгийн толь (graphic dictionary)” зохиож хэвлүүлсэн байна.
     Ийнхүү Монголоос олдсон руни бичээсийг тайлж унших, судлан шинжлэх үйлст Оросын Шинжлэх Ухааны Академи, Фин-Угорын нийгэмлэгийн эрдэм шинжилгээний идэвхтэй үйл ажиллагаа асар их нөлөө үзүүлснээр барахгүй энэ чиглэлд олон улсын эрдэмтдийн анхаарлыг хандуулж чадсан билээ.
     Орхон ба Енисейн сав нутгаас олдсон эртний энэ бичгийг анх тайлан унших цагаан толгойг 1893 оны 11 дүгээр сарын 25-нд Копенхагений Их Сургуулийн профессор, хэл шинжээч Вильхельм Людвиг Петер Томсен боловсруулж, улмаар 1893 оны 12 дугаар сарын 15-ны өдөр Дани улсын эзэн хааны эрдэм шинжилгээний нийгэмлэгийн хуралд “Орхон ба Енисейн бичээсийг судалсан урьдчилсан тайлан, илтгэл” нэртэй хэлэлцүүлж, уг бичиг нь 38 үсэгтэй авианы бичиг болохыг тогтоосон байдаг. (Н.Баярхүү)

 

Ашигласан ном зохиол

Баттулга Ц. Монголын руни бичгийн бага дурсгалууд //Corpus scriptorum, Tom. I, УБ., 2005.

Ядринцев Н.М. Отчет экспедиции на Орхон, совершенной в 1889 г. //Труды VIII археологического съезда в Москве, Тom. IV. М., 1890.

Thomsen. Dachiffrement des inscriptions de l’Orkhon et de l’Ianissei. Notice praliminaire, -Bulletin de l’Academie Royale des Sciences et des Letters de Danemark, 285-299. Copenhague. 1894.



Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол