Хажуу нуурын дөрвөлжин булш

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Хүрлийн үеийн археологийн дурсгалууд, Эрдэнэхайрхан уулын дөрвөлжин булш, Эмгэнт хошууны хүрэл дуулгат дөрвөлжин булш
Төрөл Археологийн соёл
Түүхэн эрин үе Хүрлийн үе
Он цаг НТӨ II-I мянган
Салбар Археологи

Дөрвөлжин булшны соёл

Хүрлийн үед хамаарах булш оршуулгын дурсгал.

 

    Монгол орны уудам нутагт тархсан Хүрэл зэвсгийн үеийн томоохон дурсгалын нэг бол дөрвөлжин булш юм. Тус дурсгалын нэрний хувьд анх 1950-иад оны дунд үед Монголын ууган археологичдын нэг Ц.Доржсүрэн “дөрвөлжин булш” гэж нэрлэснийг тухайн үеийн судлаачид санал нэгтэйгээр дэмжиж уг нэр томъёог хэрэглэх болсноор өдгөө нэгэнт хэвшил болсон байна.
    Тархалтын төв нь Дорнод Монголын талаас Алтайн уулс, Байгал нуураас говь хүртэл буюу Монгол улсын хилийн урд шугам дагуу үргэлжилдэг байна. 
Г.Ф.Миллер, И.И.Георги нарын судлаачид сонирхон үзэж анхны малтлага судалгааны оролдлого хийсэн мэдээ бий боловч жинхэнэ шинжлэх ухаанч судалгааг XX зууны эхэн үеэс хийж эхэлсэн байна. 1920-иод оны дундуур Оросын археологич Г.И.Боровка “плиточная могила” хэмээх нэр томьёог гаргаж уг дурсгалын анхны ангиллыг хийсэн бөгөөд скифийн үеийнх гэж үзсэн байдаг. Харин 1928-1929 онд Г.П.Сосновский 50 гаруй дөрвөлжин булш малтажурьдах судалгааг нарийвчилсан бөгөөд дөрвөлжин булшийг хэлбэр төрхөөр нь гурав ангилсан байдаг.
    Манай улсын нутагт малтан шинжлэх ажлыг Төв аймгийн Хэрлэн, Туул голын сав газар, Өвөрхангай аймгийн Орхоны хөндий, Богд сумын Тэвш уул, Дундговь аймгийн өмнөд хэсэг,Хэнтий аймгийн Хэрлэн, Онон, Хурх, Булган аймгийн Эгийн голын сав, Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан, Эрдэнэцагаан сумдын нутаг, Дорнод аймгийн Баяндун, Цагаан-Овоо, Сэргэлэн, Гурванзагал, Баян-Уул, Дашбалбар сумдын нутаг, Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын Чандмань Хар уул зэрэг газруудад явуулж одоогийн байдлаар 600 гаруйг судалжээ. 
    Дөрвөлжинбулш нь хэсэг бүлгээрээ тусгай оршуулгын газар үүсгэн байрладаг онцлогтой. Дунджаар 3-5 булшнаас 10-15 булштай байдаг боловч 50 хүртэл булштай оршуулгын газар тохиолддог. Өнгөн хөрсөн дээр байх ерөнхий хэмжээ дунджаар 2×4 м байх боловч 4×6 м бүр 5×10 м хүртэл том хэмжээтэй байх нь бий. Ихэвчлэн хүнээ толгойгоор нь зүүн зүг хандуулж дээш харуулж хэвтүүлэн 0,5-1,5 метрийн гүнд оршуулж том зузаан хавтгай чулуугаар дарж таглан шороогоор булжтойруулан хавтгай чулууг эгнүүлэн босгож дөрвөлжлөн хүрээлээд дотор, гадна хаяаг нь багавтар чулуугаар дарж бэхэлсэн байдаг. 
    Дөрвөлжин булшны бас нэг сонирхолтой зан үйл бол оршуулж буй хүнийхээ толгой дор чулуун дэр тавих юм. Чулуун дэр тавих зан үйл эртнээс үүдэлтэй бөгөөд Дундад зууны үед чулуу дэрлүүлэх, бас энэ үеийн хадны оршуулганд эмээл дэрлүүлэх зан үйл зэргээр өнөөгийн монголчуудын дунд хүртэл чулуу дэрлүүлэх ёс тэр хэвээр хадгалагдан үлдсэн байдаг. (Н.Баярхүү)

 

Ашигласан ном зохиол

Амартүвшин Ч., Батболд Н., Эрэгзэн Г., Батдалай Б. Чандмань Хар уулын археологийн дурсгал I. УБ., 2015.

Сосновский Г.П. Ранние кочевники Забайкалья // КСИИМК. Вып. VIII. М., 1940.

Төрбат Ц. Эрдэнэхайрхан уулын булш ба дөрвөлжин булшны соёлыг үечлэх асуудалд // Acta historica. Tom. V, Fasc. 1. УБ., 2004. т. 5-12.




Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол