Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын нутаг, Хануй голын хөндийн Жаргалантын аманд орших аврага том хиргисүүр, түүний хэдэн зуугаар тоологдох тахил, тайлгын байгууламжууд, 30 орчим буган чулуун хөшөө бүхий томоохон цогцолбор дурсгал болно. Хэмжээний хувьд асар том, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд өвөрмөц дурсгал төдийгүй монгол нутагт олж илрүүлээд буй энэ төрлийн дурсгалуудын сонгодог төлөөлөл юм.

    Анх 1960-аад оны сүүл үеэс цогцолбор дурсгалыг сонирхон судалж эхэлсэн бөгөөд улмаар 1989-1991 оны хооронд Монгол Зөвлөлтийн түүх соёлын хамтарсан экспедици буюу В.В.Волков, Т.Санжмятав нараар ахлуулсан шинжилгээний анги археологийн малтлага судалгаа хийж шинжлэх ухааны үүднээс нарийвчлан судалж эхэлжээ.

    Үүнээс хойш нэг хэсэгтээ орхигдоод байсан судалгааг 2009 оноос Монголын соёлын биет өвийг хамгаалах нийгэмлэгийн санаачилгаар “Хануйн хөндий” төслийг боловсруулж АНУ-ын ЭСЯ-ны Соёлын өвийг хамгаалах хөтөлбөрийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлсэн билээ. Уг төслийн хүрээнд тухайн үеийн техник технологийн бололцоо, ажиллах хүч, хөрөнгө мөнгөтэй холбоотойгоор гүйцэтгэж чадаагүй үлдсэн зарим ажлыг хийж гүйцэтгэсэн юм. Тухайлбал, цогцолбор дурсгалын нарийвчилсан дэвсгэр зургийг хийлгэж, гэрэл зураг, хэв хуулгыг авснаас гадна археологич В.В.Волков, Т.Санжмятав нарын малтлагаар олж илрүүлсэн түрэгийн үеийн тахилгын онгонд ашигласан буган хөшөөд болон түүнээс гадна он цагийн уртад анхны байрлал нь алдагдсан, унасан, хугарсан буган хөшөөдийг сэргээн засварлаж босгосон нь олон нийт болон аялал жуулчлал, судалгаа шинжилгээний үлгэр дууриалал болохуйц чухал ач холбогдолтой, томоохон ажил болсон юм.

    Буган хөшөөдийн дүрслэл нь маш уран нарийн хийцтэй бөгөөд буга, согоо, эрээн бар зэрэг ан амьтдын дүрслэл, элдэв хээ чимэг бүхий бүс, түүнээс агссан хутга, нум сум тэргүүтэй олон төрлийн зэр зэвсгийн зүйлийг тун гоёмсог дүрсэлсэн байдаг. Түүнчлэн хэмжээний хувьд 1-4 м орчим өндөртэй, ойролцоогоор 0,5-4 тонн хүртэл жинтэй асар том хөшөөд бий.

    Жаргалантын буган хөшөөний цогцолбор дурсгал нь НТӨ II-I мянганд хамаарна. (Н.Баярхүү)