“Илтгэл шастир” буюу “Зарлигаар тогтоосон Гадаад Монгол, Хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир”-ыг Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хааны зарлигаар хятад түшмэл Ци Юньши тэргүүтэй сударч түшмэд 1779 оноос зохиож эхэлжээ. 1789 онд “Илтгэл шастир”-ыг манж, хятад хэлээр эмхэтгэж дууссан агаад монгол хэлээр бас орчуулжээ. Тэгээд 1795 онд 120 дэвтрийг манж, хятад, монгол 3 хэлээр бичиж дуусгаад, барлаж, Монголын олон хошуунд тархаажээ.

“Илтгэл шастир”-ыг зохиоход монголын ноёдын гарт хадгалагдаж байсан угийн бичгүүд, мөн хятад, манж архивын данс хараа сурвалж бичиг нь болсон ажээ. “Илтгэл шастир”-ыг хожим 1802-1814, 1836-1839, 1849-1851, 1855 онд нийт дөрвөн удаа бүгд 96 дэвтрийг залган зохиож, нийт 216 дэвтэр болгожээ. Энэхүү залгаж зохиосон хэсгийг “Зарлигаар тогтоосон залгаж зохиосон гадаад мужийн Монгол, Хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир” хэмээн нэрлэдэг бөгөөд эхний 120 дэвтрийг бодвол шинэ соргог мэдээ хэрэглэгдэхүүнээр хомс юм.

“Илтгэл шастир”-ын нийт 216 дэвтэрт XVII зууны эхэн үеэс XIX зууны 2-р хагасын эхэн үе хүртэлх 250-аад жилийн түүхийг багтаасан гэж үздэг. Гэвч XVII зуунаас өмнөх үед холбогдох мэдээ баримт ч цөөнгүй буй. 

“Илтгэл шастир” монгол аймгуудын тус тусын нутаг дэвсгэр, хил хязгаар, засаг захиргааны зохион байгуулалт, Манжид дагаар орсон, хэргэм залгамжилсан хан, ван, бэйл, бэйс, гүн, тайж, тавнангийн намтар, Монгол, Манжийн цэрэг дайны түүх, өртөө, харуул, Манжийн хаадын зарлиг тушаал гэх мэт арвин баялаг хэрэглэгдэхүүнийг агуулдаг. Үүнээс гадна уг зохиолын нэлээд хэдэн дэвтэрт Хотон, Түвэд ноёдын намтар, тэдгээр аймаг, улсын түүхийг өгүүлжээ.  

“Илтгэл шастир” нь түүнийг зохиох тухай Манжийн хааны зарлиг, гарчиг гэсэн багавтар хэсгийг эс тооцвол үндсэндээ “Илтгэл”, “Шастир” хэмээх хоёр том хэсгээс бүрдэнэ.

“Илтгэл” /16 дэвтэр/ гэдэг нь аймаг бүрийн хэргэм залгамжилсан ноёдын улс төрийн үйл ажиллагааг хүн тус бүрээр хүснэгтэд оруулж, товчхон өгүүлсэн хэсгийг хэлэх ажээ.

Харин “Шастир”-ыг дотор нь “Шастирын хураангуй”, “Олдворын шастир” хэмээн хоёр ангид хуваажээ. “Шастирын хураангуй” гэж нэгэн аймгийн ноёдын угсаа гарал, үе удмын сүлжээ, тус аймгийн ноёдын улс төрийн үйл ажиллагааг бүхэлд нь хураангуйлан өгүүлснийг хэлжээ. Харин “Олдворын шастир” гэж хэргэм бүхий ноён нэг бүрийн намтрыг хэлэх аж. “Олдворын шастир” гэдэг үг нь “олон /дараалсан/ шастир” гэсэн утгатай. Гэвч зарим багавтар аймагт “Шастирын хураангуй” гэсэн хэсэг байхгүй. Өмнө өгүүлсэн “Илтгэл” гэдэг бол үндсэндээ “Олдворын шастир”-ыг хураангуйлан, хүснэгтэд оруулсан хэлбэр гэж ойлгож болно.

“Илтгэл шастир”-ын Гадаад Монгол гэдэг нэр томьёо нь XX зууны үед Хятадын зүгээс улс төрийн зорилгоор анх гаргаж ирсэн “Гадаад Монгол” /англиар Outer Mongolia; хятадаар 外蒙古 wai menggu/ гэдэг ойлголттой огтхон ч тохирохгүй юм. Харин өнөөгийн Монгол Улс болоод Өвөр Монгол, Шиньжиан, Хөх нуурын Ойрад тэргүүтэн нийт монголчуудыг ерөнхийд нь ийнхүү нэрлэж байжээ. (Ц.Цэрэндорж)