Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Юань ши, Юань улсын түүх
Хамаа бүхий үг Юань улс, Мин улс
Төрөл Түүхийн сурвалж бичиг
Цаг үе Хятадын Мин улс
Хэний хаанчлалын үед Чжу Юаньчжан
Салбар, чиглэл түүх
Зохиолын хамрах хүрээ Монголын эзэнт гүрэн
Бичигдсэн цаг хугацаа 1369-1370
Зохиогч Сун Лянь, Ван Вэй тэргүүтэй бичгийн түшмэд
Холбогдох түүхэн хүн, аймаг угсаатан Монголын хаад, монголчууд

Юань улсын судар

Монголын Дай Юань гүрний түүхийг өгүүлсэн хятад хэлээрх тулгуур сурвалж. 


“Юань улсын судар”-ыг Хятадын Мин улсыг үндэслэгч Чжу Юаньчжангийн зарлигаар найруулан зохиожээ. 1369 онд тус зохиолыг найруулан бичих газар нээж, мөн оны 3-р сараас Сун Лянь (1310-1381), Ван Вэй (1321-1372) тэргүүтэн 16 хүн Юань улсын түүхийг зохиож эхэлжээ.

“Юань улсын судар”-ыг эмхэтгэн зохиосон ажил нь хоёр үе шатад хуваагддаг. Эхний удаад 159 дэвтрийг бичиж дуусчээ. Тэгээд түр завсарлаж дахин эх хэрэглэгдэхүүн цуглуулаад, 1370 онд үлдсэн 51 дэвтрийг бичиж гүйцээжээ.

Хятадын уламжлал ёсоор шинээр байгуулагдсан төр улс нь өөрийн түүхэн залгамж чанар, хууль ёсны шинжийг онцлох зорилгоор өмнөх төр улсынхаа түүхийг бичиж үлдээдэг байв. Харин “Юань улсын судар”-ыг 1 жил гаруйхан хугацаанд яаран сандран зохиосон нь Дай Юань улсыг мөхөж үгүй болсон хэмээн хүчээр батлах, Мин улс байгуулагдсаныг зөвтгөх гэсэн улс төрийн шалтгаанаас үүдэлтэй юм.

210 дэвтэр (бүлэг) “Юань ши” нь “Уг тэмдэглэл 本紀” (47 дэвтэр), ”Ойллого 志” (58 дэвтэр), ”Илтгэл表” (8 дэвтэр), ”Олон шастир 列傳” (97 дэвтэр) хэмээх 4 үндсэн хэсгээс бүрддэг. Түүхийн зохиолыг ийнхүү “тэмдэглэл”, “шастир” гэх мэт 4 хэсэгт хувааж бичих ийм арга нь Хятадын Түрүү Хань улсын сударч Сы Мацянь (司馬遷)-ы бичсэн “Түүхийн тэмдэглэл” хэмээх бүтээлээс эхтэй ажээ.

“Уг тэмдэглэл” гэдэг нь тухайн төр улсын түүхийг эзэн хааных нь улс төрийн үйл ажиллагаа, намтрыг нь гол болгон, он цагийн дарааллаар өгүүлэхийг хэлдэг. Харин хаад, хатад, хан хөвгүүд, гүнж нарын намтар зэргийг хүснэгтэд оруулж, товчхон бичихийг “илтгэл” гэнэ.

“Ойллого” нь тахилга тайлга, одон орон, эдийн засаг, хууль цааз зэрэг тухайн улсын соёл, улс төрийн тогтолцоо, тэдгээрийн өөрчлөлт хувиралтыг зүйл хувааж тэмдэглэхийг хэлнэ. Харин “шастир” (“олон шастир”, бас “олдворын шастир” гэх нь бий) нь хаадын угсаа, хан хөвгүүд, гавьяат сайд түшмэд, хатад гүнж, ордны тайган, эсэргүү түшмэдийн намтар, хөрш зэргэлдээ улс орнуудын тухай тэмдэглэлээс бүрддэг.

“Юань улсын судар”-ыг зохиохдоо эдүгээ уламжлагдан ирээгүй олон ном зохиол, эх хэрэглэгдэхүүнийг хэрэглэсний дээр түүхэн явдлын халуун мөрөөр нь мөшгөн бичсэн үлэмж баялаг мэдээ сэлт агуулснаараа ихээхэн ач холбогдолтой. Гэсэн хэдий ч “нанхиад төвт үзэл-ийн үүднээс санаатайгаар мушгиж гуйвуулсан, эмхэтгэгчдийн чадвар чадал дутсан, эх хэрэглэгдэхүүн хомс, яаран сандран зохиосноос үүдэлтэй санамсаргүй алдаж ташаарсан зүйл үлэмж бий. Харь гаралтай үгсийг ханз үсгээр тэмдэглэх явдлыг журамлаж чадаагүй, агуулга нь үлэмж давтагдсан тохиолдол багагүй байдаг.

“Юань улсын судар”-ыг найруулан зохиосон түшмэд нь монгол хэл мэдэхгүй, ихэвчлэн Хөх мөрний өмнөд нутгаас гаралтай күнзийн сурталтнууд байсан учир монгол хэлээрх эх хэрэглэгдэхүүн, сурвалж бичгийг ашиглах боломжгүй байжээ. Тиймээс монгол хаадын “Уг тэмдэглэл”-ийг бичихдээ нанхиад хэлээрх 13 монгол хааны “Үнэн тэмдэглэл”-ийг бараг тэр чигээр нь хуулан ашиглажээ.

Харин “Юань улсын судар”-ын “Ойллого” нь 1330-аад онд зохиогдсон “Ертөнцийг захирах их хууль (經世大典)”, “Лютяочжэнлэй (六條政類)”-д тулгуурласан учир 1330-аад оноос хойшхи өөрчлөлтийг тусгаж чадаагүй ажээ.

“Олон шастир”-ыг зохиохдоо ихэвчлэн Су Тяньцзюе ( 蘇天爵, 1294-1352)-гийн зохиосон “Улсын нэрт түшмэдийн үйл хэргийн товч (國朝名臣事略)” (1328), “Улсын бичиг зохиолын түүвэр (國朝文類)-ийг хуулан оруулжээ.

“Юань улсын судар”-ын хэдэн янзын эх байдаг. Анхлан түүнийг зохиож дуусаад, 1370 онд барласан эхийг “Хун У-гийн эх” гэдэг. Түүнээс гадна 1532 оны “Наньжингийн Сургуулийн Яамны эх”, 1596-1606 оны “Бээжингийн Сургуулийн Яамны эх”, 1739 оны “ордны эх”, 1824 оны “Төр гэрэлтийн эх” зэрэг эхүүд бий.

“Юань улсын судар”-ыг XVII зууны үеэс эхлэн манж, орос, англи, франц, герман, япон хэлээр хураангуйлах буюу хэсэгчлэн орчуулжээ. Харин энэхүү зохиолын цорын ганц бүрэн орчуулгыг Монголын нэрт эрдэмтэн Ч. Дэмчигдорж (бичгийн нэр нь Дандаа, 1863-1932) 1910-1920-оод оны үед хийсэн нь эдүгээ бүрэн эхээрээ Монгол Улсын Үндэсний Номын санд хадгалагдаж байна. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Юань улсын судар (Дандаагийн эх), Хураангуйн дээд, доод, I-XI дэвтэр, оршил бичиж, хэвлэлд бэлтгэсэн Цэрэндорж Ц., УБ., 2003

Yuan shi  (元史), Zhong hua shu ju chu ban (中华书局出版), Beijing (北京), 1976

Далай Ч., Юан гүрний үеийн  монгол, УБ., 1973

Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), УБ., 1992

Цэрэндорж Ц., “Юань ши” хийгээд түүний монгол орчуулга // Түүхийн судлал, боть 43, УБ., 2013

Dalai Ch., Mongolian translation of Yuan shih” // Олон улсын монголч эрдэмтний II их хурал, I боть, УБ., 1973, 139-142-р тал


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Бичурин Н.Я., История первых четырех ханов из дома Чингисова, переведено с китайского, СПб., 1829

Юань улсын судар (хураангуй дээд, доод, I-III дэвтэр), хятад хэлнээс орчуулсан Ч. Дэмчигдорж (Дандаа); монгол бичгээс хөрвүүлж, тайлбар сэлт үйлдсэн А. Алимаа, Д.Боролзой, С.Мөнхсайхан, Б.Түвшинтөгс; редактор, Б. Сумъяабаатар, Ж. Сэржээ, УБ., 2002

Лувсанчүлтэм Л., Эрдэмтэн Дандаагийн тухай хэдэн үг // Studia Mongolica, боть VII, УБ., 1970 

Монгол улсын түүх, дэд боть, УБ., 2003

Pelliot P., Hambis L., Histoire des campagnes de Gengis Khan: Cheng–wou Ts’in–tsenglou, Leiden: Brill, 1951

김호동, 元代의 漢文實錄과 蒙文實錄 // 東洋史學硏究 第 109 輯, 2009, pp. 141-189