Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Сайн ноён
Хамаа бүхий үг Халхын зүүн гар, Онохуй, Абтай
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Хүндлэн цөхүр, Сайн ноён
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1558
Нас барсан он, сар, өдөр 1640
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Өвөг эцэг нь Гэрсэнз, эцэг нь Онохуй Үйзэн ноён. Хүү нь Зодов Сэцэн ноён, Данзан лам, Цэрэн Дурал ноён, Лояг Эрх цөхүр, Жияг Үйзэн ноён, Замбэн, Цасхив хүндлэн, Данзан тойн, Бималигириди Баатар эрдэнэ ноён, Синарагсад, Сангарза Илдэн хошууч, Хүүхэн Базар, Гүмбү Хүндлэн бошогт.

Түмэнхэн

XVII зууны үеийн Ар Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүн, хожмын Сайн ноён цолтны дээд өвөг.


Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү Онохуй Үйзэн ноён (1534-?) горлос, хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1610-аад оны сүүлчээр Түвэдэд шар малгайтан ба улаан малгайтны шашин зөрчилдөн тэмцэлдэхэд Онохуйн 4-р хөвгүүн Түмэнхэн (1558-1640) цэрэг авч Түвэдэд ороод, шарын шашныг хамгаалахад хүчин зүтгэсэн тул Далай ламаас “Сайн ноён” цол хүртсэнээр Халхын гурван хантай адил хүндлэгдэх болжээ. Халхын Зая бандидын намтарт өгүүлснээр, Түиэнхэн шашин, төрийн хэрэгт ихэд хичээн зүтгэж, Халхын ноёдоос хамгийн түрүүнд Түвэд оронд одож Банчин эрдэнэ, Дэмо хувилгаан зэрэг шашны дээдэс лам нарт өглөг ихийг өргөсөн, IV Далай лам Ёндонжамцын суваргыг бүтээхэд 10 мянган лан мөнгө өргөн барьсан гэх зэрэг гавьяатай учир Банчин богд түүнд “Ашока номын хаан Хүндлэн цөхүр” гэсэн бичээс бүхий мөнгөн тамга шагнасан ажээ.

Түмэнхэн ийнхүү шарын шашныг дэмжин тэтгэх, Халхад шашин дэлгэрүүлэхэд гавьяа байгуулсан тул хожим нь Түмэнхэнийг Халхын Зая бандид Лувсанпринлэйн өмнөх дүрээр нэхэн тодруулжээ.

Түмэнхэн Халхын 3 ханаас дутуугүй нэр нөлөөтэй байсан нь хожим Сайн ноён аймгийг Түшээт хан аймгаас таслан байгуулах үндэс суурь болжээ.

Түмэнхэн 1640 онд нас барсанд 2-р хөвгүүн Данзан лам нь залгамжилжээ. Данзан ламын дараа түүний хөвгүүн Тасхив, ач Шамба, жич Дашдондов нар удаа дараалан залгамжилсан хэдий ч тэдний хэн нь ч “Сайн ноён” гэдэг цолтой байгаагүй ажээ.

1725 онд Түшээт хан аймгаас Түмэнхэний угсааныхны захирсан 19 хошууг салгаж шинэ аймаг байгуулаад, түүний “Сайн ноён” цолоор нэрлэжээ. 1766 онд Дашдондовын ач Норовжавт “Сайн ноён” цол, тамга олгосноос хойш түүний угсааныхан тус цолыг үе улиран залгамжилжээ. 1911 онд Сайн ноён Намнансүрэнд Богд хааны зарлигаар “хан” цол олгосноор, 1912 оноос эхлэн Сайн ноён хан гэгдэх болжээ. (Ц.Цэрэндорж) 

Ашигласан ном зохиол

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, эрхлэгчид: Буяндэлгэр, Оюунбилиг, У Юаньфэн, ӨМАХХ, 2005

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Гонгор Д., Халх товчоон, I, УБ., 1970 

Лааган Б., Сайн ноён хан аймгийн түүхэн хураангуй, УБ., 1999

Монгол улсын түүх, таван боть, УБ., 2003

Сономдагва Ц., Манжийн захиргаанд байсан үеийн Ар Монголын засаг захиргааны зохион байгуулалт (1691-1911), УБ, 1961

Хүрэлбаатар Л., Огторгуйн цагаан гарьд, УБ., 1996

Цэрэндорж Ц., Сайн ноён аймгийг хэнд зориулж байгуулсан бэ? // Acta Historica, №9, УБ., 2008, 174-180-р тал


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963