Түшээт хан аймаг (1911-1923). – Монголчууд. Тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан нь (1911-1924). УБ., 2016. 19-р тал

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Халхын хойт зам, Хан уулын чуулган
Хамаа бүхий үг Халхын зүүн гар, Халх
Төрөл аймаг
Цаг үе Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улс
Салбар, чиглэл түүх
Угсаа монгол
Бүс нутаг Монгол улс
Үүсч байгуулагдсан он цаг 1691
Татан буугдсан он цаг 1923

Түшээт хан аймаг

Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улсын үеийн Халх Монголын 4 аймгийн нэг.


Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү Онохуй Үйзэн ноён (1534-?) горлос, хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн ахмад хөвгүүн Абтай хүчирхэгжиж, Түвэдийн 3-р Далай ламаас “Очир сайн хан” гэдэг цол хүртсэнээр Халхын ноёдын дотор хамгийн түрүүн “хан” цолтон буй болов. Абтайн дэд хөвгүүн Эриехэй түүний “хан” цолыг залгамжилж, “Мэргэн хан” гэгдэж байв. Түүний дараа Эриехэйн хөвгүүн Гомбодорж “Түшээт хан”, ач Чахундорж нар “Очирай Түшээт хан” гэдэг цолтойгоор Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэж байсан нь хожим Түшээт хан аймаг байгуулагдах үндсийг тавьжээ.

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг байв. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Түшээт хан аймгийн хошууд нь Халхын хойт зам хэмээн нэрлэгджээ. Тус аймгийн ноёд Богд Хан уулын орчимд чуулган нийлдэг байв.

1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг нь тусгаарлан Сайн ноён аймгийг байгуулжээ. Түүнээс хойш Манжийн эрхшээлийн үед Түшээт хан аймаг 20 хошуутай байв. Аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Хэнтийн нуруу, баруун этгээдэд Онги гол, өмнө этгээдэд Их говь, умар этгээдэд Цөх голд тус тус хүрдэг байжээ.

Богд хаант Монгол улсын үед Илийн Цахарын Сумьяагийн хошуу нэмэгдсэнээр нийт 21 хошуутай болжээ. 1918 оны тоо бүртгэлээр Түшээт хан аймаг 20828 өрх, 100,1 мянган хүн амтай байв.

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд Хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ.

1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус аймгийн суурин дээр Төв, Сэлэнгэ, Өмнөговь, Дорноговь аймгийг, улмаар 1938 онд Булган, 1942 онд Дундговь аймгийг, 1994 онд Дархан-Уул, Орхон аймгийг тус тус байгуулжээ. Мөн өнөөгийн Өвөрхангай, Архангай аймгийн зарим нутаг Түшээт хан аймагт харьяалагдаж байсан юм. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Гонгор Д., Халх товчоон, I, УБ., 1970 

Монгол улсын түүх, таван боть, УБ., 2003

Нацагдорж Ш., Халхын түүх, УБ., 1963

Сономдагва Ц., Манжийн захиргаанд байсан үеийн Ар Монголын засаг захиргааны зохион байгуулалт (1691-1911), УБ, 1961


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Byamba-yin Asaragči neretϋ (-yin) teϋke (Эхбичигийн судлагаа) Тэргүүн дэвтэр. Галиглаж, үгийн хэлхээг үйлдэн хэвлэлд бэлтгэсэн Цэвэлийн Шагдарсүрэн, И Сөн Гю (Lee Seong-gyu), УБ., 2002

Дайчин гүрний дотоод яамны монгол бичгийн гэрийн данс, эрхлэгчид: Буяндэлгэр, Оюунбилиг, У Юаньфэн, ӨМАХХ, 2005

Ичинноров С., Банзрагч Н., Эрдэнэзуу хийд ба Түшээт ханы хошуу, УБ., 2007