Мандухай сэцэн хатанд зориулсан хөшөө. Булган аймаг, Рашаант сум

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Сайн Мандухай хатан
Хамаа бүхий үг Мандуул хаан, Батмөнх Даян хаан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Сэцэн хатан
Хүйс эм
Төрсөн он, сар, өдөр 1448
Нас барсан он, сар, өдөр тодорхойгүй
Овог, аймаг Энгүд
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Эцэг нь Цоросбай Төмөр чинсан. Нөхөр нь Мандуул хаан, Батмөнх Даян хаан. Хүү нь Төрболд, Улсболд, Барсболд, Арсболд, Очирболд, Алчболд, Арболд. Охин нь Борогчин, Эшигэ, Төрөлт.

Мандухай хатан

Батмөнх Даян хааны хатан бөгөөд Монгол улсыг нэгтгэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан улс төрийн зүтгэлтэн.


Мандухай анхандаа Мандуул хааны бага хатан болж, түүнд хоёр охин төрүүлж өгчээ. Мандуул хаан нас барсны дараа төрийн хэргийг түр хамаарч байв. Чингисийн алтан ураг тасарсан хэмээн үзсэн Хасарын угсааны Хорчины Өнөболд (Ноёнболд) ван Мандухайд гэрлэх санал тавьсан боловч Мандухай татгалзжээ. Мандухай Чингис хааны алтан ураг хаан ширээ залгамжлах ёсыг хадгалахын тулд Баянмөнх Болох жононгийн хүү Батмөнхийг хайн олж, хаан ширээнд залаад, өөрөө түүний их хатан нь болов. Тэр үед Мандухай 33 настай, Батмөнх 7 настай байжээ.  

Батмөнхийг өсөж том болтол Мандухай хатан төрийн хэрэгт нь туслан, шийтгэж байжээ. Мандухай хатан, Батмөнх нар улс орныхоо тархай бутархай байдлыг эцэс болгож, их хааны захиргаанд нэгтгэх бодлого явуулав. Юуны өмнө Мандухай Ойрадыг довтлон Тасбүрд гэдэг газар бутцохин эрхэндээ оруулжээ. 1480-аад оны эхээр ихээхэн эрх мэдэл бүхий Бэгэрсэн тайш, Исман (Исмаил) тайш нарыг бутцохив. 1489 оны үед Мандухай, Батмөнх нар Ойрадтай дахин тулалджээ. Ийнхүү их хаанд тэрслэгчдийг дарангуйлсан нь Монгол улсын бүрэн бүтэн байдлыг бэхжүүлж, Батмөнхийг биеэ даан төрийн эрх барих нөхцлийг бүрдүүлэв.  

Мандухай Чингис хааны алтан ургийг дээдлэн, бүх Монголыг их хааны захиргаанд нэгтгэхэд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулжээ. Тиймээс тэрээр Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улсын хатдын дотроос онцгойлон шалгарсан төдийгүй Монголын түүхэн дэх хамгийн алдартай хатдын нэг болсон билээ.

Мандухай, Батмөнх хоёрын дундаас Төрболд, Улсболд хоёр ихэр, Барсболд, Төрөлт гүнж хоёр ихэр, Арсболд, Очирболд, Алчболд хоёр ихэр, Арболд гэсэн 7 хүү, 1 охин төржээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч, УБ., 1961

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970

Даваасүрэн Б., Батмөнх Даян хаан, УБ., 2000

Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003

Урангуа Ж., Энхцэцэг Д., Монгол хатад, УБ., 2000


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол