Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Ойрад, Хөх нуурын монгол
Төрөл овог аймаг
Цаг үе Дундад зуун-орчин үе
Салбар, чиглэл түүх
Угсаа монгол
Бүс нутаг Монгол улс, БНХАУ

Хошууд

Дөрвөн Ойрадыг бүрдүүлэгч нэгэн аймаг бөгөөд Монгол улс, БНХАУ-д бөөнөөр оршин суудаг монгол угсаатны бүлэг.

Хошууд нь XIII зууны эхээр цэргийн зохион байгуулалтаас үүсэн буй болсон гэж үздэг. Монголын эзэнт гүрний дараахь үед тэд Чингис хааны дүү Хавт Хасарын угсааны ноёдод захирагдан Хорчин аймгийн хамт Хянган хавиар нутаглаж байв. XV зууны эхэн хагаст Хасарын 8-р үеийн ач Аругтөмөр, Үрүгтөмөр ах дүү хоёр муудалцан, дүү Үрүгтөмөр нь албат ардаа дагуулан Хорчиноос салж, Ойрадын Тогоон тайшийг түшиж очсоноор Ойрадын Хошууд аймаг буй болжээ.

XVI зуунаас хүн ам нь нэмэгдэж, эдийн засгийн талаар бэхжин улмаар Ойрадын 4 гол аймгийн нэг болов. Хошуудын ноёд Хасарын угсааны Боржигин овогтон байсан тул Ойрадын ноёдын дотроос анхлан “хан” цол хэрэглэжээ. XVI зууны үеэс Хошууд нь Дөрвөн Ойрадын гол аймгийн нэг болж, улс төрийн талаар чухал байр суурь эзлэх болов.

XVI зууны эцсээс XVII зууны 70-аад он хүртэл Хошуудын ноёд Дөрвөн Ойрадын чуулган даргын албыг хашиж байв. XVII зуунд Хошуудын зарим нь Торгууд, Дөрвөдийн хамт Ижил мөрөнд очиж суужээ. 1630-аад оны сүүлчээр Хошуудын Гүүш хан Төрбайх хүн амынхаа ихэнхийг дагуулан Хөх нуурт очиж нутаглав. Улмаар Гүүш хан Түвэдийн хаан ширээнд сууснаар Хошуудын зарим нь Түвэдэд орж суусан агаад тэднийг эдүгээ “Сог монгол” буюу “Дамын Монгол” гэдэг.

Ижил мөрний зүг нүүдэллэсэн Хошуудын зарим нь 1771 онд Торгуудын хамт Синьцзянгийн нутагт буцаж ирсэн нь өнөөгийн Хятадын Синьцзянгийн хошууд нар юм. Энэхүү Хошуудын 1 хошуу Булган голын хавьд байсан агаад тэд өнөөгийн Монгол улсын Ховд аймгийн Булган сумын нэг багийг бүрдүүлдэг.

Манж нар XVIII зууны эхээр Хөх нуурын Хошуудыг эрхэндээ оруулаад, 21 хошуу болгон зохион байгуулсан нь өнөөгийн Хятадын Хөх нуурын Хошууд юм. Түүнээс гадна Манжийн эрхшээлийн үед Алашаны 1 хошуу, Синьцзянгийн Бат сэтгэлт чуулганы 3 хошуу, Чин сэтгэлт чуулганы 1 хошуу нь Хошууд  байв. Үүнээс гадна Цахарт Хошууд нар сууж байжээ.

Цахарын Хошууд, Хөх нуурын Хошуудын 21 хошууны засаг ноёд нь Гүүш ханы 10 хөвгүүний угсааныхан юм. Харин Синьцзянгийн Хошуудын 4 хошууны засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Хүндлэн убашийн угсааныхан ажээ.

Алашаны Хошуудын засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Байбагас баатрын өргөмөл хүү Баян авхай Аюуш (бас Далай убаши гэдэг)-ийн ахмад хөвгүүн Баатар эрх жонон Хоролийн угсааныхан юм. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Зарлигаар тогтоосон гадаад монгол, хотон аймгийн ван гүнгүүдийн илтгэл шастир, Монгол бичгээс кирилл бичигт буулгаж, тайлбар хийсэн Цэрэндорж Ц., Эрдэнэболд Л., Баржав Д., Ганбат Н., УБ., 2007, 2009

Өөлдийн ноёдын уг эх, Монгол бичгээс хөрвүүлж, тайлбар, галиг, үгийн хэлхээ хийсэн Цэрэндорж Ц., УБ., 2010

Далай Ч., Ойрад монголын түүх, 1-р боть, УБ., 2002

Очир А., Монголын ойрадуудын түүхийн товч, УБ., 1992

Очир А., Монголчуудын гарал, нэршил, УБ., 2008

Цэвээн Ж., Дархад, Хөвсгөл нуурын урианхай, Дөрвөд, Хотон, Баяд, Өөлд, Мянгад, Захчин, Торгууд, Хошууд, Цахар, Дарьганга, Алтайн урианхай, Хасаг, Хамниганы гарал үүсэл байдлын өгүүлэл, УБ., 1934 // Цэвээн Ж., Түүвэр зохиолууд, эмхэтгэсэн Идшинноров С., I, II  дэвтэр, УБ., 2000


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Монгол Улсын угсаатны зүй, II боть (Ойрадын угсаатны зүй), УБ., 1996

Оюунбилиг Б., Хошууд товчоон, Хайлаар, 1991