Батмөнх даян хааны хөшөө. Өмнөговь аймаг, Даланзадгад сум.

Үндсэн мэдээлэл:

Хамаа бүхий үг Баянмөнх Болох жонон, Барсболд, Боди Алаг хаан
Төрөл түүхэн хүн
Цаг үе Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улс
Салбар, чиглэл түүх
Өөр нэр (цол, сүмийн цол гэх мэт) Даян хаан
Хүйс эр
Төрсөн он, сар, өдөр 1472
Нас барсан он, сар, өдөр 1517
Овог, аймаг Хиад Боржигин
Гэр бүл (Эцэг, өвөг эцэг, эх, нагац өвөг, хадам эцэг, хүргэн, эхнэр, нөхөр, ах дүү, хүү охин гэх мэт) Элэнц эцэг нь Агбаржин жонон, өвөг эцэг нь Харгуцаг тайж, эцэг нь Баянмөнх Болох жонон. Хүү нь Төрболд, Улсболд, Барсболд, Арсболд, Очирболд, Алчболд, Арболд, Гэрболд, Гэрсэнз. Убсанз, Гэрэтү. Хатан нь Мандухай, Сүмир, Гүсэй.

Батмөнх хаан

Дөчин дөрвөн хоёрын Монгол улсын их хаан (1480-1517).


Батмөнх бол Баянмөнх Болох жононгийн хүү бөгөөд багадаа эцэг эхээсээ хагацжээ. Төмөрхадаг гэгч хүн түүнийг гэртээ өсгөж, улмаар Мандухай хатанд хүргэж өгчээ. 1479 онд түүнийг 7 настай байхад Мандуул хааны бага хатан Мандухай түүнтэй гэрлэж, Батмөнхийг Монголын их хааны ширээнд суулгав. Түүнийг өсөж том болтол Мандухай хатан төрийн хэрэгт нь туслан, шийтгэж байжээ. Мандухай хатан, Батмөнх нар улс орныхоо тархай бутархай байдлыг эцэс болгож, их хааны захиргаанд нэгтгэх бодлого явуулав. Юуны өмнө Ойрадыг довтлон Тасбүрд гэдэг газар бутцохин эрхэндээ оруулжээ. 1480-аад оны эхээр Юншээбү-гийн Исман (Исмаил) тайшийг бутцохив. 1489 оны үед Батмөнх Ойрадыг дахин дайлжээ.

Батмөнх анхандаа Хангайн уулын захад сууж байснаа удалгүй говийн өмнө талд гарч нутаглажээ. 1500 онд тэндээс нүүж Ордост төвлөх болов. Үүнээс хойш Монголын улс төрийн төв Их говийн өмнөдөд шилжсэн юм.

1509 онд Батмөнх өөрийн 2-р хөвгүүн Улсболдыг баруун гурван түмэнд жонон болгон суулгахад, Юншээбү-гийн Ибарай тайш, Ордосын Мандулай ахлах зэрэг ноёд бослого гаргаж Улсболдыг хороожээ. Тиймээс Батмөнх зүүн гурван түмний хүчээр баруун гурван түмний бослогыг дарав. Түүнчлэн Монголжин аймгийг эрхэндээ оруулжээ. Ийнхүү Батмөнх олон жил үргэлжилсэн дотоодын дайн самууныг эцэс болгож, бүх Монголыг өөрийн захиргаанд нэгтгэв.

Гадаад бодлогын хувьд Батмөнх 1488 онд Мин улсын хаанд найрамдалт харилцаа тогтоох хүсэлт тавьжээ. Мин улсын засгийн газар мөн онд нүүдэлчидтэй худалдаа хийх журмыг тогтоон хууль гаргав. Гэвч удалгүй худалдааны харилцаа тасалдаж, Батмөнхийн цэрэг Мин улсын хойт хилийг уулгалан довтлох болжээ.

Батмөнх засаглалын институцид шинэчлэл хийж, тайш, чинсан гэх мэт харь овогт ноёд түшмэдэд олгодог хэргэмийг халсан ажээ. Түүнчлэн засаг захиргааны шинэчлэл хийж, Монголын түмэн, отгуудыг хөвгүүддээ хуваан захируулжээ. Зүүн гурван түмнийг Батмөнх өөрөө шууд захирч, баруун гурван түмнийг хөвгүүн Барсболдоор захируулжээ.

Батмөнхийн хаанчлалын жилүүдэд удаан үргэлжилсэн дотоодын дайн самуун, гадаадын халдлага довтолгоо намдан зогсч, энх амгалан байдал тогтсон нь Монголын тусгаар тогтнолыг бэхжүүлж, Хятадын Мин улстай эн тэнцүү харилцах боломжийг бий болгожээ. Батмөнх түмэн, отгуудыг өөрийн үр хүүхдүүдэд өмчлүүлэн захируулснаар нэг талаар алтан ургийнхны ноёрхол бат тогтож, их хааны засаглал бэхжив. Нөгөөтэйгүүр энэ нь их хаантай өрсөлдөхүйц хаад ноёдыг олноор төрүүлэн гаргаснаар хааны засаг сулран доройтох сэжмийг бий болгожээ.

Батмөнх 1517 онд нас барж, хөвгүүн Барсболд нь хэсэг хугацаанд төрийн эрхийг барьсны дараа Батмөнхийн ахмад хөвгүүн Төрболдын хүү Боди их хаан болжээ. Үүнээс хойш Бодийн угсааныхан Монголын их хааны суурийг үе улиран залгамжлах болсон билээ. (Ц.Цэрэндорж)

Ашигласан ном зохиол

Саган сэцэн, Эрдэнийн товч, УБ., 1961

Шара туджи. Монгольская летопись XVII в., М., 1957

동북아역사재단 편, 明史 外國傳 譯註, 2012 (солонгос хэлээр)

Гонгор Д., Халх товчоон, УБ., 1970

Даваасүрэн Б., Батмөнх Даян хаан, УБ., 2000 

Монгол улсын түүх, гутгаар боть, УБ., 2003


Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол