1990 оны 1 дүгээр сарын 21-нд болсон цуглаан. Эх сурвалж: (С.Амарсанаа, С.Майнбаяр. Монголын Ардчилсан холбооны түүхэн цомог. УБ., 2009)

Үндсэн мэдээлэл:

Адил утгатай үг Цагаан морин жилийн хувьсгал
Хамаа бүхий үг Ардчилсан хөдөлгөөн, Ардчилсан холбоо, Ардчилсан нам
Төрөл Үйл явдал
Цаг үе 1980-аад оны сүүлчээс 1990-ээд он
Бүс нутаг Монгол
Болсон цаг хугацаа 1980-аад оны сүүлчээс 1990-ээд оны эхэн үед болсон улс төр, нийгэм, эдийн засгийн үйл явц
Хаана болсон БНМАУ-д
Холбогдох түүхэн хүн С.Зориг, Э.Бат-Үүл, Ц.Элбэгдорж, Ж.Батмөнх, П.Очирбат зэрэг

Ардчилсан хувьсгал

Монгол орны улс төр, эдийн засгийн тогтолцоо, хөгжлийн чиг хандлагыг өөрчилж, ардчилсан хөгжлийн замд оруулсан түүхэн үйл явц

    1980-аад оны хоёрдугаар хагаст ЗХУ-д өрнөсөн өөрчлөн байгуулалтын нөлөөгөөр БНМАУ-д нийгмийг ардчилах хөдөлгөөн өрнөж эхэлсэн. Монголын нийгмийн ардчилсан уур амьсгалыг жинхэнэ бодитой хөдөлгөөн болон хэрэгжүүлэгчид нь залуучууд байв. Тэд нийгэмд үүсэн бий болсон нөхцөл байдлыг задлан шинжилж, шүүмжлэлтэй хандан, янз бүрийн маргаан мэтгэлцээний клуб, бүлгэм байгуулах болжээ. Тэдгээрийн дотроос “Шинэ үе” бүлгэмийнхэн 1989 оны нэгдүгээр сараас Монголын нийгмийн гэм согог, эрх баригчдын явуургүй бодлогыг шүүмжилж, гудамж талбайгаар ухуулах хуудас нааж эхэлсэн.

    Нийгмийг ардчилахыг шаардсан анхны жагсаал цуглаан 1989 оны 12 дугаар сарын 7-нд Ховд аймагт, 2 дугаар сарын 10-нд Улаанбаатар хотноо болж, Монголын ардчилсан холбоо байгуулагдаж, эрх баригч МАХН-ыг сөрөн зогсох улс төрийн хүч бий болов. Улмаар “Ардчилсан социалист хөдөлгөөн”, “Шинэ дэвшилт холбоо” зэрэг хөдөлгөөн холбоод үүсч, ардчиллын давалгаа бүх нийтийг хамарсан. Тэд эсэргүүцлийн томоохон жагсаал, цуглааныг зохион багуулан олон намын тогтолцоог үүсгэн бүрдүүлэх, хүний эрхийг дээдлэх, Ардын Их Хурлыг жинхэнэ парламентат ёсны үндсэн дээр зохион байгуулах, сонгуулийн тогтолцоог шинэчлэх зэрэг асуудлыг хурцаар тавьж байв. Гэвч эрх баригчид асуудлыг шийдвэрлэхгүй хойш тавьж байсан учир 1990 оны 3 дугаар сарын 7-нд Сүхбаатарын талбайд улс төрийн шинэ хүчний төлөөлөгчид оролцсон улс төрийн өлсгөлөн зарлажээ. Тэд МАХН-тай хэлэлцээрийн ширээнд сууж, зөвшилд хүрснээр өлсгөлөн зогссон. Тэр үеийн эрх баригч нам, төрийн удирдагч Ж.Батмөнх: “Хүч хэрэглэж хэрхэвч болохгүй” хэмээх хатуу зарчим баримтлан, МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох асуудлыг Намын Төв Хорооны бүгд хуралд оруулан хэлэлцүүлэхээр болов.

    МАХН-ын Төв Хорооны VIII бүгд хурал 1990 оны 3 дугаар сарын 12-нд болж, Улс төрийн Товчоог огцруулах шийдвэр гаргаж, БНМАУ-ын Үндсэн хуулийн 82 дугаар зүйлийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бусад бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч нь Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзав. Үүнийг БНМАУ-ын АИХ-ын 11 дэх удаагийн сонгуулийн VIII чуулган ёсоор болгож, IX чуулганаар БНМАУ-ын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулав. Энэ нь нийгмийн улс төрийн тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгсөн. 1992 онд улс төрийн тогтолцоог шинэчлэн, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилсан Үндсэн хууль баталж, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр ардчилсан хувьсгал ялалтад хүрч Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн тогтолцоонд шилжив. (Ж.Болдбаатар)

Ашигласан ном зохиол

Монгол Улсын түүх. V боть.УБ., 2004.
Монгол Улсын түүх.(Түүх, онол-арга зүйн асуудал).УБ., 2010.
1990 оны ардчилсан хөдөлгөөний түүхэнд холбогдох баримт бичгүүд.(Эмхтгэсэн Ж.Заанхүү).Соёмбо принтинг. УБ.,2004.

Дэлгэрүүлж үзэх ном зохиол

Монголын ардчилсан холбоо: Түүхэн товчоон. Соёмбо принтинг. УБ.,2003
Ардчилсан хувьсгал 20 жил. Түүх судлалын асуудлууд.УБ., 2010.
Энхээ Ч. Ардчилсан хөдөлгөөн (Хөшигний арын нууц).УБ., 2010.